Czym są zaparcia czynnościowe i jak sobie z nimi radzić?

Zaparcia to problem, który dotyczy milionów ludzi na całym świecie, niezależnie od wieku. Zwykle o zaparciu mówi się, gdy stolec oddawany jest rzadziej niż 3 razy w tygodniu. Ciężkie zaparcie oznacza liczbę wypróżnień nieprzekraczającą czterech w ciągu miesiąca. W skrajnych przypadkach może to być jedno wypróżnienie w ciągu kilkunastu tygodni. Ciężkie zaparcia dotyczą 3-10 % populacji, częściej kobiet niż mężczyzn. Skuteczność leczenia zależy od właściwej diagnostyki i podłoża symptomów.

Mogą być objawem różnych chorób przewodu pokarmowego, ale bardzo często mają charakter czynnościowy – to znaczy, że nie wynikają z choroby organicznej (dlatego są zaliczane do zaparć idiopatycznych), a z zaburzeń w funkcjonowaniu jelit, nieprawidłowych nawyków żywieniowych czy stylu życia. Choć zazwyczaj nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia, potrafią znacznie obniżyć komfort życia, powodując dyskomfort, ból brzucha, uczucie ciężkości, a nawet wpływać na samopoczucie psychiczne.

W artykule wyjaśnimy, czym dokładnie są zaparcia czynnościowe, jak rozpoznaje się je u dorosłych i dzieci, jakie mogą mieć przyczyny, a przede wszystkim – jak skutecznie sobie z nimi radzić.

Czym są zaparcia czynnościowe?

Według definicji medycznej o zaparciach mówimy wtedy, gdy suchy, twardy stolec oddawany jest rzadziej niż 3 razy w tygodniu. Jednakże w odczuciu pacjentów jest to problem bardziej wieloaspektowy. Najczęściej zgłaszanymi objawami są: grudkowaty, twardy stolec (44%), uczucie niepełnego wypróżnienia (52%), wzdęcia brzucha, rzadkie i niepełne wypróżnienia (33%), oddawanie stolca wiąże się z wysiłkiem czy koniecznością stosowania środków wspomagających.  Zaparcia czynnościowe to szczególny rodzaj zaparć, w których nie stwierdza się uchwytnej przyczyny organicznej (np. choroby nowotworowej, zwężenia jelita, polipów czy poważnych zaburzeń neurologicznych).

W praktyce oznacza to, że jelita są anatomicznie zdrowe, ale nie pracują prawidłowo. Zaburzenia motoryki jelit, zbyt wolne przesuwanie treści pokarmowej, niewłaściwa dieta czy stres mogą prowadzić do nieregularnych wypróżnień.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/zespol-nieszczelnego-jelita-objawy-leczenie-dieta/

Objawy zaparć czynnościowych

Najczęstsze symptomy to:

1. Rzadsze niż 3 wypróżnienia w tygodniu,
2. Oddawanie twardego stolca, często w postaci „bobków”,
3. Uczucie niepełnego wypróżnienia,
4. Konieczność silnego parcia podczas defekacji,
5. Wzdęcia, przelewania się w jelitach, bóle brzucha,
6. W niektórych przypadkach obecność niewielkiej ilości krwi na papierze toaletowym (związana z pękaniem naczynek lub żylakami odbytu).

Objawy te często nasilają się w okresach stresu, zmian trybu życia (np. podróże), po wprowadzeniu ubogoresztkowej diety czy w wyniku odwodnienia.

Zaparcia czynnościowe u dzieci

Zaparcia to częsty problem pediatryczny – szacuje się, że nawet 30% dzieci w pewnym momencie życia doświadcza trudności z regularnym wypróżnianiem. W większości przypadków mają one charakter czynnościowy.

Dlaczego dzieci mają zaparcia?

• Trening czystości – moment odpieluchowania bywa kluczowy. Rozpoczęcie nauki korzystania z nocnika może być trudnym i emocjonalnie wymagającym etapem – zarówno dla malucha, jak i dla jego opiekunów. Jeśli dziecko czuje presję, jest karcone lub porównywane do innych, może zacząć świadomie wstrzymywać wypróżnienia, co prowadzi do zaparć. Dziecko, które doświadcza bólu podczas wypróżniania, zaczyna unikać korzystania z toalety, co prowadzi do „błędnego koła”: im dłużej wstrzymuje, tym stolec jest twardszy i bardziej bolesny do wydalenia.
• Zmiana diety – wprowadzenie pokarmów stałych, zbyt mała ilość błonnika czy płynów, nadmiar mleka krowiego. U dzieci z przewlekłymi zaparciami często obserwuje się poprawę rytmu wypróżnień po eliminacji mleka krowiego z diety. Badania wykazały, że większość przypadków zaparć u dzieci może mieć związek z nadwrażliwością na białka mleka, mimo braku typowych objawów alergii. U małych dzieci układ trawienny nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, co sprawia, że mleko krowie jest dla nich trudniejsze do strawienia. Może to prowadzić do zalegania mas kałowych i trudności z wypróżnianiem.
• Stres – pójście do przedszkola lub szkoły, niekomfortowe warunki sanitarne, nowe otoczenie, brak prywatności w toalecie mogą powodować wstrzymywanie stolca.
• Nawyki rodzinne – dzieci obserwują dorosłych i mogą przejmować ich niekorzystne zwyczaje żywieniowe i styl życia.

Objawy zaparć u dzieci:

• rzadkie, bolesne wypróżnienia,
• oddawanie bardzo dużych, zbitych stolców,
• unikanie korzystania z toalety (przyjmowanie charakterystycznych pozycji, „tańczenie” z nogami skrzyżowanymi),
• ból brzucha, utrata apetytu, rozdrażnienie,
• czasami popuszczanie brudzące bieliznę, które rodzice mylą z biegunką, a w rzeczywistości wynika z zalegania mas kałowych i wycieku płynnej treści.

Zaparcia czynnościowe u dzieci wymagają szybkiej reakcji, ponieważ nieleczone mogą prowadzić do przewlekłego problemu, powiększenia odbytnicy i utrwalonych trudności z wypróżnianiem.

Najczęstsze przyczyny zaparć czynnościowych wśród dorosłych

1. Niewłaściwa dieta – uboga w włókno roślinne (warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste) i płyny, a bogata w produkty wysoko przetworzone, tłuste i słodzone.
2. Brak aktywności fizycznej – siedzący tryb życia. Zbyt mała ilość ruchu spowalnia pracę jelit, co sprzyja nadmiernemu wchłanianiu wody i prowadzi do powstawania twardych mas kałowych. Regularne wstrzymywanie defekacji może osłabić wrażliwość odbytnicy na bodziec parcia, co utrwala nieprawidłowy mechanizm wypróżniania.
3. Zbyt mała ilość płynów – odwodnienie sprawia, że stolec staje się twardy i trudny do wydalenia.
4. Zatrzymywanie stolca – brak regularnych nawyków, ignorowanie parcia, pośpiech.
5. Stres i czynniki psychiczne – jelita reagują bardzo silnie na emocje, a długotrwały stres może spowalniać trawienie. Stres może prowadzić do zaparć poprzez szereg mechanizmów fizjologicznych i neurologicznych, które wpływają na funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Mózg i jelita są połączone tzw. osią mózgowo-jelitową, czyli siecią nerwów (w tym nerwu błędnego), hormonów i neuroprzekaźników. Gdy jesteśmy zestresowani, mózg wysyła sygnały do jelit, które mogą zaburzyć ich normalne funkcjonowanie. W sytuacjach stresowych organizm uruchamia reakcję obronną, polegającą na wydzielaniu hormonów takich jak kortyzol i adrenalina. Te substancje: przekierowują przepływ krwi z jelit do mięśni i mózgu, hamują trawienie, spowalniają perystaltykę jelit. Efektem może być zatrzymanie ruchów perystaltycznych jelit, co prowadzi do zalegania stolca. Stres powoduje napięcie mięśni – również tych odpowiedzialnych za przesuwanie treści pokarmowej. Jeśli mięśnie jelit nie kurczą się i nie rozluźniają prawidłowo, transport stolca zostaje zaburzony. Przewlekły stres może zaburzać równowagę bakterii jelitowych, co wpływa na trawienie i wchłanianie. Dysbioza (zaburzenie mikroflory) może prowadzić do zaparć, wzdęć i innych dolegliwości. Zaparcia wywołane stresem mogą same w sobie stać się źródłem dodatkowego napięcia psychicznego, bólu i dyskomfortu. To z kolei pogłębia stres, tworząc błędne koło trudne do przerwania.
6. Zmiany w trybie życia – podróże, zmiana miejsca zamieszkania. W pracy, podróży czy w obcym miejscu – wiele osób wstrzymuje potrzebę wypróżnienia. Powtarzanie tego nawyku może prowadzić do utrwalenia zaparć i osłabienia odruchu defekacyjnego.
7. Leki – niektóre preparaty (np. preparaty żelaza, opioidy, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, antycholinergiczne, neuroleptyki, diuretyki, alkalia zawierające glin, preparaty wapnia, leki stosowane w chorobie Parkinsona) mogą powodować zaparcia.

Zaparcie – co robić?

Pierwszym krokiem jest ocena sytuacji:

1. Jak długo utrzymują się zaparcia?

2. Czy towarzyszą im niepokojące objawy: utrata masy ciała, krew w stolcu, silne bóle brzucha, gorączka?
3. Czy występują u dziecka nagle, powodują ostre dolegliwości?

Jeśli tak – konieczna jest wizyta u lekarza. W przypadku przewlekłych zaparć czynnościowych, które nie mają podłoża chorobowego, można wdrożyć domowe sposoby i modyfikację stylu życia.

Jak leczyć zaparcia czynnościowe?

1. Zmiana diety

Więcej błonnika – warzywa, owoce (śliwki, gruszki, jabłka, maliny, borówki, kiwi, suszone figi, morele), pełnoziarniste produkty zbożowe (płatki owsiane, pełnoziarniste pieczywo, otręby, kasze, musli) rośliny strączkowe, orzechy, pestki, nasiona (babka płesznik, chia, siemię lniane).  Zaleca się spożycie 30–40 g błonnika dziennie u dorosłych.

Regularne posiłki – najlepiej o stałych porach.

Odpowiednia ilość płynów – 30 ml /kg masy ciała, a w sytuacji intensywnego wysiłku fizycznego, upałów zapotrzebowanie na płyny wzrasta.  W przypadku dzieci, zapotrzebowanie na płyny jest uzależnione od masy ciała. Rekomendowana jest ilość płynów na dobę zgodnie z zasadą:

1. 100 ml/kg dla pierwszych 10 kg masy ciała,

2. 50 ml/kg dla kolejnych 10 kg (10–20 kg),

3. 20 ml/kg dla każdego kilograma powyżej 20 kg.

2. Aktywność fizyczna

Ruch stymuluje pracę jelit – codzienne spacery, jazda na rowerze, pływanie czy ćwiczenia rozciągające wspomagają perystaltykę i zwiększają różnorodność mikrobioty jelit.

3. Wyrobienie nawyku wypróżniania

Ważne jest, by nie ignorować naturalnej potrzeby defekacji. Najlepszym momentem na próbę wypróżnienia jest poranek, zwłaszcza po śniadaniu. U małych dzieci warto wprowadzić rytuał „toaletowy” – spokojne siedzenie na nocniku lub toalecie o tej samej porze dnia.

4. Redukcja stresu

Nerw błędny jest najdłuższym nerwem czaszkowym, który biegnie od mózgu przez szyję, klatkę piersiową aż do jamy brzusznej. Jest głównym nerwem przywspółczulnego układu nerwowego, który odpowiada za odpoczynek, trawienie i regenerację. Nerw błędny kontroluje ruchy robaczkowe jelit, czyli perystaltykę. Gdy działa prawidłowo, jelita sprawnie przesuwają treść pokarmową, co zapobiega zaparciom. Poprzez wpływ na trzustkę i woreczek żółciowy, nerw błędny wspomaga wydzielanie enzymów, które umożliwiają trawienie. Nerw błędny przekazuje sygnały między jelitami a mózgiem, co wpływa na regulację rytmu wypróżnień i ogólną homeostazę układu pokarmowego. Należy aktywować nerw błędny, by wspomóc trawienie. Pomogą tu techniki relaksacyjne – oddychanie przeponowe, nucenie, śpiewanie, mruczenie, masaż brzucha lub karku, joga i medytacja oraz odpowiednia ilość snu i dbanie o higienę psychiczną.

5. Leczenie farmakologiczne, fitoterapia

Gdy domowe metody nie przynoszą efektu, lekarz może zalecić:

1. Środki zwiększające objętość stolca (np. błonnik rozpuszczalny w proszku),
2. Środki osmotyczne (np. makrogole, laktuloza), które zatrzymują wodę w jelicie i zmiękczają stolec,
3. Zioła zwiększające perystaltykę jelit (kozieradka, sok z aloesu)
4. Czopki lub mikrowlewki – w sytuacjach nagłych.

Nie należy nadużywać klasycznych środków przeczyszczających, ponieważ mogą prowadzić do uzależnienia jelit od leków i pogłębienia problemu.

Jak sobie radzić z zaparciami – praktyczne wskazówki

Jeśli do tej pory Twoja dieta zawierała niewielkie ilości błonnika, warto wprowadzać zmiany stopniowo. Nagłe zwiększenie jego spożycia może zaburzyć pracę układu trawiennego i wywołać inne dolegliwości. Dieta oparta na naturalnych, nieprzetworzonych produktach dostarcza odpowiednią ilość błonnika. Warto sięgać po pełnoziarniste produkty zbożowe, świeże lub lekko podgotowane warzywa i owoce, a także rośliny strączkowe, orzechy i nasiona. Pamiętaj, by dokładnie przeżuwać jedzenie i nie spożywać zbyt dużych porcji – nawet jeśli są zdrowe.

U osób zmagających się z zaparciami często występuje niedobór magnezu. Zielone warzywa liściaste, takie jak jarmuż, brokuły, szpinak czy brukselka, są dobrym źródłem zarówno magnezu, jak i błonnika – warto włączać je do codziennego jadłospisu. Suszone owoce, zwłaszcza śliwki i figi, są znanym wsparciem dla pracy jelit – dodawaj je regularnie do śniadania.

Ciepły posiłek rano lub napój o podwyższonej temperaturze może pobudzić perystaltykę jelit. Dobrym wyborem będzie ciepła owsianka, herbata ziołowa albo szklanka ciepłej wody z dodatkiem cytryny. Regularne spożywanie fermentowanych produktów, takich jak kefir, kiszona kapusta czy jogurty naturalne z żywymi kulturami bakterii, wspiera równowagę mikroflory jelitowej – szczególnie po epizodzie silnych zaparć.

Przeczytaj także: https://diag.pl/pacjent/artykuly/jak-poprawic-mikrobiom-jelitowy/

Unikaj potraw smażonych, produktów bogatych w tłuszcze nasycone, a także białej mąki, czekolady i innych składników, które działają zapierająco i obciążają układ trawienny.

1. Rozpoczynaj dzień szklanką ciepłej wody.
2. Jedz śniadania – pobudzają pracę jelit.
3. Włącz do diety fermentowane produkty mleczne (kefir, jogurt naturalny), które wspierają mikrobiotę jelitową.
4. Sięgaj po suszone śliwki, siemię lniane, nasiona chia – naturalne środki regulujące trawienie.
5. Dbaj o ruch – nawet 20 minut dziennie robi różnicę.
6. Naucz się słuchać swojego ciała – nie ignoruj potrzeby wypróżnienia.
7. U dzieci stosuj metodę nagradzania – pochwała czy drobna nagroda za korzystanie z toalety pomaga przełamać lęk.

Podsumowanie

Zaparcia czynnościowe to problem powszechny zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Choć nie wynikają z choroby organicznej, mogą być bardzo uciążliwe i prowadzić do powikłań, jeśli są lekceważone. Kluczową rolę w profilaktyce i leczeniu odgrywa styl życia – prawidłowa dieta bogata w błonnik, odpowiednia ilość płynów, aktywność fizyczna oraz regularne nawyki toaletowe.

W razie utrzymujących się dolegliwości zawsze warto skonsultować się z lekarzem, który oceni, czy zaparcie ma charakter czynnościowy, czy może wymaga pogłębionej diagnostyki. Odpowiednio wcześnie podjęte działania pozwalają odzyskać komfort codziennego życia, uniknąć przewlekłych problemów i sprawić, że jelita znów będą funkcjonować optymalnie.