Jelita a odporność – jak stan jelit wpływa na naszą odporność?

Zależność między stanem mikrobiomu jelit a układem odpornościowym stanowi przedmiot intensywnych badań naukowych i jest coraz lepiej rozumiana. Mikroorganizmy zamieszkujące jelita nie tylko wspomagają procesy trawienne i wchłanianie witamin, ale także wzmacniają barierę jelitową, która chroni organizm przed wnikaniem szkodliwych substancji i patogenów. Dowody naukowe wskazują, że mikrobiota jelitowa pomaga w rozwoju komórek odpornościowych, zwiększając zdolność organizmu do zwalczania infekcji. Dbałość o zdrową mikrobiotę jelit jest więc niezbędna dla prawidłowego działania układu odporności. Więcej informacji na temat odporności pochodzącej z jelit przedstawiamy w artykule poniżej.

Czym jest mikrobiota i jaką odgrywa rolę?

Mikrobiota (in. mikrobiom) to zespół wszystkich mikroorganizmów zasiedlających ludzki organizm. Największa koncentracja tych drobnoustrojów znajduje się w jelitach, a kolonizacja tego obszaru rozpoczyna się już w pierwszych sekund po narodzinach, a niekiedy już w okresie prenatalnym. Na skład mikrobioty noworodka wpływa np. droga, którą dziecko przychodzi na świat (poród naturalny lub cesarskie cięcie), sposób karmienia (mleko matki lub mleko modyfikowane) oraz stosowanie antybiotyków w czasie ciąży. Wprowadzenie stałego pożywienia między 6. a 12. miesiącem życia również zmienia skład mikrobioty, wprowadzając szczepy bakteryjne związane z trawieniem nowych składników diety. Około 2-3 roku życia mikrobiota dziecka osiąga pewną stabilizację i zaczyna przypominać mikrobiom osoby dorosłej. Niemniej jednak jej skład może dalej się zmieniać pod wpływem czynników takich jak dieta, infekcje, stosowanie antybiotyków czy stres. 

Zdrowa, zrównoważona mikrobiota odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowej pracy organizmu, wspomagając procesy trawienia, przyczyniając się do regeneracji nabłonka jelitowego i regulując funkcje układu odpornościowego. Mikrobiom jelitowy chroni nas także przed szkodliwymi substancjami i chorobotwórczymi drobnoustrojami, wpływając na szczelność bariery jelitowej. Ponadto, istnieje coraz więcej dowodów na to, że mikrobiota jelitowa ma wpływ na funkcjonowanie mózgu, w ramach tzw. osi jelito-mózg, a zmiany w jej składzie mogą być przyczyną zaburzeń nastroju, stanów lękowych oraz depresji. Zaburzenia składu mikrobiomu, zwane dysbiozą, mogą również prowadzić do problemów z odpornością, trawieniem oraz chorób, takich jak alergie czy cukrzyca.

Jelita a odporność: w jaki sposób mikrobiom jelit wpływa na układ odpornościowy?

Błona śluzowa, pokrywająca m.in. nasz układ pokarmowy (GALT, czyli tkanka limfatyczna związana z jelitami), stanowi pierwszą linię obrony organizmu, chroniąc nas przed bakteriami, wirusami, grzybami oraz pasożytami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego. W jelitach znajduje się około 70-80% tkanki limfoidalnej, odpowiedzialnej za produkcję limfocytów broniących organizm. Oznacza to, że około 80% układu odpornościowego jest skoncentrowane w przewodzie pokarmowym, gdzie codziennie toczy się walka z patogenami, by utrzymać zdrowie i równowagę organizmu. Nie bez powodu coraz więcej badaczy mówi, że odporność zaczyna się w jelitach!

Mikrobiom jelitowy odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu i regulacji układu odpornościowego poprzez kilka różnych mechanizmów:

• Wzmacnianie bariery jelitowej: korzystne bakterie jelitowe, takie jak Lactobacillus i Bifidobacterium, wzmacniają integralność nabłonka jelitowego i zmniejszają jego przepuszczalność, co pomaga zapobiegać przenikaniu patogenów i toksyn do krwiobiegu, chroniąc organizm przed stanami zapalnymi i infekcjami. Szczelny nabłonek jelitowy zapobiega też przedostawaniu się dużych cząsteczek białek do organizmu, chroniąc przed rozwojem nadwrażliwości i alergii pokarmowych.
• Regulację odpowiedzi immunologicznej: mikrobiom wpływa na rozwój i aktywność komórek układu odpornościowego, szczególnie limfocytów, które są odpowiedzialne za zwalczanie infekcji. Bakterie jelitowe stymulują rozwój limfocytów T-regulatorowych, które pomagają kontrolować reakcje zapalne i zapobiegają nadmiernym reakcjom układu odpornościowego, takim jak alergie i choroby autoimmunologiczne. 
• Produkcję metabolitów o działaniu przeciwzapalnym: bakterie jelitowe rozkładają błonnik i inne składniki pokarmowe, produkując krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), które odgrywają ważną rolę w modulacji układu odpornościowego. SCFA wspomagają produkcję komórek odpornościowych, wykazują działanie przeciwzapalne, niszczą komórki, które mogą być potencjalnie nowotworowe, wspierają metabolizm glukozy i lipidów, wspomagają regenerację komórek macierzystych, pomagają zachować integralność nabłonka jelit i stanowią ważne źródło energii dla bakterii jelitowych.
• Stymulowanie układu odpornościowego: mikrobiota pomaga w „szkoleniu” układu odpornościowego, ucząc go, jak odróżniać szkodliwe patogeny od nieszkodliwych antygenów, pochodzących np. z pokarmów czy własnej, fizjologicznej flory bakteryjnej. Dzięki temu mikrobiota wspomaga rozwój tolerancji immunologicznej, co zmniejsza ryzyko rozwoju alergii i nietolerancji pokarmowych.
• Ochronę przed patogenami: zdrowa mikroflora jelitowa konkuruje z patogennymi mikroorganizmami o miejsce i pożywienie, co hamuje ich rozwój i kolonizację jelit. Tym samym mikrobiota działa jak naturalna bariera ochronna przed infekcjami.
• Produkcję substancji o działaniu bakteriobójczym lub hamującym rozwój bakterii, zwanych bakteriocynami: zwalczając patogeny bezpośrednio w miejscu ich wystąpienia.

Gdy zachwiana zostaje równowaga mikrobiologiczna w jelitach, dochodzi do dysbiozy jelitowej, co osłabia nasze mechanizmy obronne i sprawia, że organizm mniej skutecznie broni się przed patogenami. Taki stan może prowadzić np. do większej podatności na infekcje, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, gdy łatwiej o przeziębienia i grypy. 

Jakie badania wykonać, aby ocenić stan jelit? 

Osoby, które borykają się z osłabioną odpornością i cierpią na nawracające infekcje, powinny przyjrzeć się jak wygląda stan ich jelit oraz mikrobiomu jelitowego. Współczesna diagnostyka umożliwia szczegółową ocenę zdrowia jelit oraz funkcji układu odpornościowego. Na polskim rynku dostępne są już m.in. genetyczne badania składu mikrobiomu jelit, takie jak NANOBIOME, które pozwalają na poznanie szczegółowego składu mikrobioty jelitowej i określenie, które bakterie znajdują się w przewadze, a których szczepów brakuje. Na podstawie wyników badania NANOBIOME możliwe jest opracowanie spersonalizowanej diety w celu odbudowy naturalnej mikroflory jelitowej.

Jak dbać o mikrobiotę?

Indywidualnie opracowana i dopasowana do potrzeb pacjenta dieta i probiotykoterapia, to najszybszy sposób na poprawę stanu zdrowia jelit oraz wzmocnienie odporności. 

Aby wspierać zdrowie mikrobioty jelitowej, warto także zadbać o:

• uzupełnienie codziennej diety w produkty fermentowane, takie jak kiszonki, kefiry i jogurty, które dostarczają naturalnych probiotyków i stymulują rozwój korzystnych bakterii jelitowych,
• zwiększenie spożycia błonnika i inuliny, jedząc więcej warzyw i owoców, takich jak cebula, czosnek, cykoria, por, szparagi, topinambur, banany, a także pełnoziarniste pieczywo, nasiona i kasze,
• wyeliminowanie z diety nadmiaru cukru i słodzików, które promują wzrost chorobotwórczych bakterii kosztem zdrowej flory jelitowej,
• ograniczenie, a najlepiej całkowicie wyeliminowanie alkoholu i palenia papierosów,
• stosowanie probiotyków o sprawdzonym składzie i skuteczności w trakcie podróży zagranicznych i antybiotykoterapii,
• regularny sen, redukcję stresu i regularną aktywność fizyczną.
• ostrożne stosowanie leków, takich jak antybiotyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne i inhibitory pompy protonowej, które mogą osłabiać prawidłową mikrobiotę jelitową. 

Poprawa stanu mikrobioty jelit może dość szybko wpłynąć na ogólną poprawę zdrowia i wzmocnienie odporności, niezależnie od rodzaju dolegliwości.