Objawy odstawienia alkoholu - czego można się spodziewać i jak długo trwają?

W historii ludzkości dochodziło do wielu rewolucji. Niektóre obalały funkcjonujący od setek lat porządek społeczny, odsuwając od władzy monarchów, co miało miejsce np. we Francji w latach 1789 – 1799 czy w Imperium Rosyjskim w październiku 1917 roku. Inne zaś obejmowały szereg zmian technologicznych, społecznych i gospodarczych jak rozpoczęta w XVIII-wiecznej Anglii rewolucja przemysłowa. Jednak największy wpływ na dzieje ludzkości bezsprzecznie miały zmiany zachodzące około 10 tysięcy lat temu, kiedy to ludzie porzucili kulturę łowiecko-zbieracką, zmieniając koczowniczy tryb życia na osiadły, oswajając zwierzęta oraz rozwijając metody ich hodowli oraz uprawy roślin.

Chociaż proces fermentacji i powstające w jego efekcie napoje alkoholowe zostały prawdopodobnie odkryte przypadkowo przez kultury przedrolnicze, to właśnie rozwój rolnictwa umożliwił produkcję napojów alkoholowych na większą (w realiach prehistorycznych moglibyśmy powiedzieć, że nawet na przemysłową) skalę. Począwszy od zbierania dziko rosnących surowców ludzie rozwinęli umiejętność regularnej uprawy winorośli i innych odpowiednich roślin, a większość społeczności przedpiśmiennych nauczyła się przekształcać niektóre z owoców ziemi w alkohol.

Alkohol i jego historia

W taki właśnie sposób rozpoczęła się historia alkoholu – napoju, który przez wieki spożywany był zarówno podczas pracy, uroczystości czy też w celach sakralnych. Napoju, którego wpływ na rozwijające się kultury świata starożytnego był tak wielki, że kary za jego podrabianie i zasady spożycia opisano w jednym z najstarszych zbiorów praw – pochodzącym z XVIII wieku p. n. e. Kodeksie Hamurabiego. Przez wiele stuleci, ludzie nie byli świadomi zgubnych konsekwencji i niebezpieczeństw wynikających z nadmiernego spożycia alkoholu.

Ile osób spożywa alkohol?

Według Światowej Organizacji Zdrowia blisko 2,5 miliarda ludzi na świecie spożywa alkohol, a każdego roku około 23 milionów osób uzależnia się od niego. Szacunki wskazują, że nawet ponad 76 milionów ludzi na świecie cierpi na zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu, które przyczyniają się do 1,8 mln zgonów rocznie. Jednocześnie około 42% pacjentów przyjmowanych do szpitali i jedna trzecia pacjentów trafiających do szpitalnych oddziałów ratunkowych nadużywa alkoholu. Wielu próbuje wyrwać się z więzów tego zgubnego nałogu, co jednak nie jest łatwe, a nagłe odstawienie alkoholu wywołuje wiele objawów odstawiennych; od łagodnych objawów somatycznych po stan zwany delirium tremens, który w skrajnych przypadkach może doprowadzić do śmierci.

Jakie są charakterystyczne objawy odstawienia alkoholu? Jak długo mogą się utrzymywać i jak postępować w przypadku ich zauważenia?

Alkohol i jego wpływ na organizm

Alkohol etylowy jest substancją psychoaktywną działającą depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), od której w przypadku długotrwałego przyjmowania, organizm staje się zależny. Mechanizm rozwoju uzależnienia polega na zahamowaniu części pobudzającej OUN (receptorów glutaminianu, który odpowiada za zdolności adaptacyjne mózgu) i jednoczesne wzmacnianie części hamującej – receptorów kwasu ɣ-aminomasłowego.

Nadużywanie alkoholu jest jednym z głównych czynników ryzyka zachorowalności na wiele chorób jak np. schorzenia układu krążenia czy niektóre nowotwory, jak również rozwoju niepełnosprawności i śmiertelności na świecie. Jednocześnie w kilku krajach zachodnich skutki zdrowotne wynikające z nadmiernego spożycia alkoholu stanowią jedną z głównych przyczyn hospitalizacji. Niestety jedynie 15% osób zmagających się z nałogiem alkoholowym objętych jest właściwą opieką medyczną i terapeutyczną, a szacowane opóźnienie wdrożenia interwencji terapeutycznych wynosi od 6 do 7 lat. Walczący z nałogiem, którzy nie otrzymują odpowiedniego wsparcia i leczenia, często doświadczają zespołu odstawienia alkoholu, a ryzyko wystąpienia objawów odstawiennych związane jest z nasileniem choroby alkoholowej.

Objawy uzależnienia od alkoholu

Określenie – alkoholizm – jest bezsprzecznie nacechowane pejoratywnie. W rzeczywistości osoby zmagające się z chorobą alkoholową, pogrążając się w nałogu stopniowo tracą kontrolę nad własnym życiem. Objawy uzależnienia mogą różnić się w zależności od osoby, co wynika z wielu czynników, w tym czas trwania i intensywność nawyków związanych z konsumpcją alkoholu. Rozwijająca się choroba alkoholowa oddziałuje na sferę psychiczną, wpływając na codzienne życie i interakcje społeczne. Niepokój powinny zwrócić objawy takie jak:

• sięganie po alkohol w tajemnicy przed najbliższymi,
• samotne picie z tendencją do upijania się,
• spożywanie alkoholu w różnych porach dnia (na przykład z samego rana), niezależnie od zaplanowanych obowiązków,
• unikanie kontaktu z bliskimi,
• zaniedbywanie obowiązków domowych i zawodowych,
• utrata zainteresowania wszelkimi formami aktywności, które postrzegane były jako ważne,
• kontynuowanie picia pomimo dostrzeganych negatywnych konsekwencji, obejmujących sferę prywatną, społeczną i zawodową.

Poza destruktywnym oddziaływaniem na sferę psycho-społeczną, rozwijająca się choroba alkoholowa może również manifestować się szeregiem objawów fizycznych takich jak:

• rozwijająca się tolerancja na alkohol,
• bóle głowy,
• nadmierna potliwość, nawet przy braku wysiłku fizycznego,
• brak troski o wygląd fizyczny i higienę osobistą,
• zaburzenia snu i bezsenność,
• występowanie objawów odstawienia alkoholu w przypadku braku jego spożycia przez określony czas.

Jednocześnie nadużywanie alkoholu ściśle powiązane jest z rozwojem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja i stany lękowe. Niestety wiele osób podejmuje próbę zgubnego samoleczenia, polegającego na stłumieniu tych objawów kolejnymi dawkami alkoholu.

Alkoholizm – objawy odstawienia

Zespół odstawienia alkoholu, zwany także zespołem abstynencyjnym, obejmuje szerokie spektrum objawów, poczynając od łagodnych po, stanowiący potencjalne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta, stan określany jako delirium tremens, czyli majaczenie alkoholowe. Efekty odstawienia alkoholu występują u około połowy spośród osób zmagających się z problemem alkoholowym, a obraz kliniczny pacjenta dotkniętego zespołem abstynencyjnym jest silnie zindywidualizowany i zależy od wielu czynników, wśród których wymienić można: występowanie chorób współistniejących, wdrożoną farmakoterapię czy też uwarunkowania genetyczne.

Aby zdiagnozować zespół odstawienia alkoholu, muszą być spełnione łącznie 4 kryteria:

1. Zaprzestanie lub znaczne ograniczenie intensywnego i długotrwałego spożywania alkoholu;
2. Występowanie dwóch lub więcej opisanych w dalszej części objawów odstawienia alkoholu, rozwijających się w ciągu kilku godzin do kilku dni po zaprzestaniu lub zmniejszeniu spożycia alkoholu;
3. Objawy te powodują klinicznie istotny niepokój lub upośledzenie czynności dnia codziennego i dotykają obszarów: społecznych, zawodowych;  
4. Objawów nie można przypisać innej etiologii.

Objawy odstawiania alkoholu są dobrze opisane, a wyniki badań dowodzą, że symptomy zespołu abstynencyjnego występują w trzech następujących po sobie etapach, chociaż nie u każdego pacjenta występują objawy kliniczne w każdym z tych stadiów.

Objawy odstawienia alkoholu – jak długo trwają?

• Objawy zaliczane do I stadium występują już około 6 – 12 godzin od czasu ostatniego spożycia alkoholu i obejmować mogą: drgawki, zwiększoną potliwość, uczucie nudności i wymioty, podwyższenie ciśnienia krwi, tachykardię (przyspieszenie rytmu serca), hipertermię i przyspieszony oddech. Jednocześnie u osób z chorobami współistniejącymi, np. leczących się na nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia rytmu serca, objawy te mogą nie być dostrzegalne poprzez działanie przyjmowanych leków.

• W kolejnych godzinach następujących po przyjęciu ostatniej dawki alkoholu (najczęściej po około 24 godzinach) uwidaczniają się symptomy charakterystyczne dla II stadium, które najczęściej obejmują m. in.: rozproszenie uwagi, zaburzeniami wzroku i dotyku. Wyniki dostępnych badań wskazują, że niemal u co czwartego pacjenta, u którego stwierdzono zespół odstawienia alkoholu, obserwuje się przejściowe zmiany w percepcji, takie jak zaburzenia i omamy słuchowe, nieco rzadziej wzrokowe lub zaburzenia dotykowe. Mogą mieć one charakter prześladowczy i powodować paranoję, prowadząc do wzmożonego pobudzenia.

• Niemal 10 % pacjentów, u których w wyniku odstawienia alkoholu rozwinął się zespół abstynencyjny, rozwinąć się mogą objawy III stopnia, które w zależności od przypadku, wystąpić mogą w okresie od 24 do 48 godzin, choć niektóre źródła wskazują, że nawet do czwartej doby od przyjęcia ostatniej dawki alkoholu. Symptomy te obejmują zaburzenia świadomości, znaczne pobudzenie połączone z dezorientacją i poważnymi zaburzeniami autonomicznego układu nerwowego. W skrajnych przypadkach III stadium wystąpić mogą napady toniczno-kloniczne, które typowo kojarzone są z występowaniem epilepsji. Najcięższą manifestację zespołu odstawienia alkoholu, występującą u około 5% pacjentów w wyniku braku odpowiedniego leczenia lub nieskuteczności podejmowanej terapii, jest majaczenie alkoholowe, znane lepiej jako delirium tremens.

Delirium tremens występuje najczęściej po około 72 godzinach od przyjęcia ostatniej dawki alkoholu. Odnotowano jednak przypadki majaczenia alkoholowego nawet po 10 dniach abstynencji, a przez około tygodnia utrzymywanie się objawów obejmujących zaburzenia świadomości i zmiany funkcji poznawczych, wraz z nasilonymi objawami autonomicznymi (pocenie się, nudności, kołatanie serca i drżenie) i psychicznymi. Pacjent w przebiegu delirium doznaje halucynacji, jest silnie pobudzony i zdezorientowany. Jednocześnie stan ten może być przyczyną obrażeń doznawanych przez pacjenta lub personel medyczny oraz wielu powikłań, takich jak zachłyśnięcie treścią żołądkową, zapalenie płuc, arytmia lub zawał mięśnia sercowego, które to przekładają się na wysoką śmiertelność, sięgającą nawet 25%.

Część z opisanych objawów zespołu odstawienia alkoholu, po fazie ostrej może utrzymywać się przez dłuższy czas, nawet do kilku miesięcy.

Postępowanie w zespole odstawienia alkoholu

Pacjenci podczas odstawienia alkoholu powinni być otoczeni właściwą opieką medyczną i terapeutyczną. Ważne jest utrzymywanie ich w spokoju w kontrolowanym środowisku, co pozwala zmniejszyć ryzyko wystąpienia ciężkich objawów odstawiennych i halucynacji. W przypadku objawów łagodnych i umiarkowanych, konieczne może być wdrożenie leczenia wspomagającego, obejmującego właściwe nawodnienie organizmu, wyrównanie zaburzeń elektrolitowych oraz wykluczenie chorób współistniejących jak np. występujący często u osób z problemem alkoholowym, zespół Wernickego-Korsakowa. Pacjenci, u których rozwinęły się objawy III stopnia wymagają opieki lekarskiej i wdrożenia odpowiedniego leczenia.

Nadużywanie alkoholu stanowi istotny problem społeczny, a skutki wynikające z uzależnienia destrukcyjnie wpływają zarówno na życie osób zmagających się z chorobą alkoholową jak i na całe społeczeństwo. W tym miejscu trudno nie zgodzić się ze słowami piosenki zespołu Kult wyśpiewanymi głosem Kazika Staszewskiego:

Zbudowali fabryki
Opracowali maszyny
Produkują wódkę
Tak, dużo, dużo wódki

Bo im tylko o to chodzi, abyś sam sobie szkodził
Abyś sam nie mógł myśleć
Abyś sam nie mógł chodzić.

dr n. o zdrowiu Piotr Choręza