Oksytocyna – jakie jest jej działanie?

Oksytocyna kojarzona jest głównie z wywoływaniem akcji porodowej. Bywa jednak nazywana „hormonem miłości” ze względu na swój udział w tworzeniu więzi między ludźmi. Jak działa naturalna oksytocyna? Czy oksytocyna w postaci syntetycznej spełnia podobne funkcje?

Oksytocyna – co to takiego?

Oksytocyna to hormon peptydowy wydzielany przez ssaki, zbudowany z 9 aminokwasów. Jest neuroprzekaźnikiem, produkowanym (wraz z innym hormonem – wazopresyną) przez podwzgórze – część naszego mózgu. Następnie jest transportowana, przechowywana i uwalniana z tylnego płata przysadki. Warto podkreślić, że oksytocyna występuje zarówno u mężczyzn jak i u kobiet, choć większą rolę spełnia jednak u pań. 

Oksytocyna – działanie

Oksytocyna wpływa regulująco na wiele układów i funkcji. 

Ważną rolę odgrywa przede wszystkim w:

• pobudzeniu laktacji i skurczów macicy,
• homeostazie (równowadze) elektrolitowej i glukozowej,
• osteogenezie (procesie powstawania kości),
• adipogenezie (procesie powstawania tkanki tłuszczowej),
• regulacji pobierania pokarmów,
• w reakcji zapalnej,
• poprawie nastroju i redukcji stresu,
• akcie płciowym,
• odczuwaniu bliskości i tworzeniu więzi (między partnerami, instynkt matczyny).

Wpływ na równowagę węglowodanową wiąże się z jej rolą w hamowaniu spożycia słodkich pokarmów z równoczesną poprawą tolerancji glukozy. Pobieranie pokarmów kontroluje poprzez wpływ na uczucie sytości czy wybór preferencji żywieniowych.

W sferze emocjonalnej oksytocyna uwalniana jest w czasie odczuwania bliskości, zarówno fizycznej jak i psychicznej, ma też istotne znaczenie dla procesu poczęcia. 

Oksytocyna – kiedy się wydziela?

Sekrecja oksytocyny uzależniana jest od zadziałania czynników wyzwalających jej uwalnianie z przysadki. Jako neuroprzekaźnik oksytocyna oddziałuje na organizm przez stymulację receptorów czuciowych rozmieszczonych w różnych częściach ciała. Pobudzają je takie bodźce jak: dotyk, węch, dźwięk. Takie zwiększenie ilości oksytocyny po zadziałaniu „wyzwalaczy” nazywamy wyrzutem oksytocyny.

• Wydzielanie oksytocyny może być wzmożone przez wzrost stężenia estrogenów. Przykładem może być podrażnienie brodawek sutkowych, które wysyła do mózgu informację o konieczności doprowadzenia mleka do piersi. Dochodzi wówczas do wyrzutu oksytocyny, powodującego skurcz mięśni wokół przewodów wyprowadzających mleko i jego wypływ z gruczołu sutkowego.
• Podobną sytuację mamy w przypadku drażnienia szyjki macicy w czasie aktu płciowego, co stymuluje skurcz mięśni macicy i jajowodów, ułatwiając w ten sposób plemnikom połączenie się z komórką jajową. 
• Zbliżający się poród sygnalizowany jest przez ucisk główki dziecka na szyjkę macicy, wydziela się oksytocyna stymulująca pojawienie się skurczy porodowych. 

Mechanizmem zabezpieczającym przed przedwczesną czynnością skurczową macicy przez oksytocynę, a tym samym przyspieszonym porodem, jest tzw. blok progesteronowy, który zapobiega indukcji porodu, gry jeszcze nie nadszedł czas. Progesteron działa antagonistycznie do estrogenu, hamując wydzielanie oksytocyny. 

Oksytocyna w ciąży i oksytocyna przy porodzie

Myśląc o oksytocynie mamy na myśli przede wszystkim jej udział w akcji porodowej. W czasie ciąży poziom tego hormonu utrzymuje się na stałym poziomie co jest elementem pozwalającym przyszłej matce zachować harmonię i spokój, równocześnie przygotowując ją na zbliżający się poród.  Bezpośrednio przed rozwiązaniem poziom oksytocyny wzrasta, co ułatwia przyszłej mamie mentalne przygotowanie się na przyjęcie potomstwa – przygotowanie wyprawki do szpitala, pokoiku dla dziecka, sprzątanie mieszkania na przybycie nowego lokatora („syndrom wicia gniazda”). 

Produkowana przez organizm oksytocyna z powodzeniem radzi sobie z zadaniami za jakie ma odpowiadać, jednak czasem wydzielana jest w zbyt małej ilości, stąd konieczność podania dodatkowej dawki syntetycznego hormonu. Jej zastosowanie przy porodzie podyktowane jest określonymi wskazaniami. 

Zastosowanie oksytocyny w czasie ciąży, zwykle w jej ostatnich tygodniach lub po terminie ma na celu wywołanie akcji porodowej. Sytuacje, w których najczęściej wywoływany jest poród to:

• stan przedrzucawkowy i rzucawkowy,
• cukrzyca ciążowa,
• konflikt serologiczny,
• wystąpienie choroby hemolitycznej noworodków,
• krwawienie przedporodowe,
• przedwczesne pęknięcie pęcherza płodowego,
• zaburzenia pracy serca i nerek,
• ciąże wysokiego ryzyka. 

Oksytocyna przy porodzie stosowana jest wówczas, gdy:

• ciąża trwa >42 tygodnie, 
• akcja porodowa zatrzymała się – brak skurczów lub skurcze nieefektywne,
• doszło do śmierci wewnątrzmacicznej płodu.

Poporodowo głównym celem podania oksytocyny jest regeneracja organizmu i jego powrót do czasu sprzed porodu:

• kontrola krwawienia poporodowego,
• obkurczenie mięśniówki macicy,
• wspomagająco przy niepełnym lub dokonanym poronieniu.

Oksytocyna – jak jest stosowana?

Zastosowanie oksytocyny syntetycznej w czasie porodu powinno być poprzedzone wnikliwymi badaniami podmiotowymi i przedmiotowymi ciężarnej, wraz z oceną zasadności indukcji porodu. Nie należy jej stosować bez wskazań medycznych, gdyż produkowana przez kobiecy organizm oksytocyna jest uwalniana pulsacyjne, w zależności od możliwości rodzącej i jest bezpieczniejsza. Oksytocyna w postaci leku jest podawana natomiast we wlewie ciągłym, w sposób nieuwzględniający indywidualnych predyspozycji kobiety, co może skutkować licznymi działaniami niepożądanymi.

Brak postępu porodu samoistnego rozpoznaje się, gdy przy rozwarciu szyjki macicy 6 cm nie ma dalszego rozwarcia przez co najmniej 4h obserwacji. Podanie oksytocyny jako metoda przyspieszenia czy też wspomagania akcji porodowej wciąż jest jedną z najczęściej stosowanych. Aplikowana jest dożylnie w postaci kroplówki i jest to jedyna postać leku właściwa dla pobudzenia skurczów macicy. Podawanie leku musi zachodzić pod ścisłym nadzorem, a jednocześnie należy monitorować pracę serca płodu, ciśnienie u matki i czynność skurczową macicy. Ta postać leku powoduje, że szybko rozprowadzana jest po krwiobiegu, wywierając natychmiastowy efekt. Jej podanie wiąże się ze zwiększeniem częstotliwości i intensywności skurczów macicy, która narasta przez 15- 60 min, a następnie ulega stabilizacji, stąd kolejne dawki powinno podawać się w odstępach co najmniej 15 minutowych (15-40 min). 

Ile trwa poród wywołany oksytocyną?

Mimo, że oksytocyna po podaniu, działa praktycznie natychmiastowo, nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, ile trwa poród wywołany oksytocyną. U jednej rodzącej może zakończyć się po kilku minutach, u innej – niestety podanie oksytocyny może nie odnieść oczekiwanego efektu. Nieskuteczna stymulacja oksytocyną powyżej 18 h zazwyczaj kończy się cięciem cesarskim, aby uniknąć powikłań zbyt długiego dozowania hormonu.

Oksytocyna – skutki uboczne

Zastosowanie oksytocyny, jak każdego farmaceutyku wiąże się z wystąpieniem skutków ubocznych. Wytyczne WHO mówią wyraźnie, iż indukcja porodu jest niedopuszczalna bez wskazań medycznych, ze względu na liczne działanie niepożądane zastosowania oksytocyny. Wymienia się wśród nich:

• nadmierny skurcz mięśni macicy – najbardziej niebezpieczne powikłanie mogące doprowadzić do niedotlenienia płodu,
• problemy z krzepnięciem – afibrynogenemia, hipoprotrombinemia, małopłytkowość,
• krwiaki w obrębie macicy,
• pęknięcie macicy,
• krwotok poporodowy, krwawienie podpajęczynówkowe,
• zaburzenia ze strony układu krążenia – tachykardia, arytmia, wystąpienie przedwczesnych skurczów komorowych, wahania ciśnienia tętniczego,
• nudności, wymioty,
• reakcja anafilaktyczna, 
• drgawki, śpiączka,
• DIC – rozsiane wykrzepianie wewnątrznaczyniowe. 

Nieumiejętne dawkowanie oksytocyny, bez określenia wrażliwości kobiety na jej działanie, może skutkować nawet zgonem. Tragiczne w skutkach może okazać się przede wszystkim podanie zbyt wysokiej dawki oksytocyny, co, oprócz komplikacji przy porodzie, w tym oderwania łożyska, nasilonej akcji porodowej, pęknięcia macicy i pochwy, może zmniejszyć dopływ krwi do płodu, powodując jego niedotlenienie i śmierć. 

Oksytocyna – przeciwwskazania

Wśród znanych przeciwwskazań zastosowania oksytocyny wymienia się:

• dysproporcję między główką dziecka, a miednicą matki,
• nieprawidłowe ułożenie dziecka w macicy,
• nieprawidłowości pępowiny (przodowanie, wypadnięcie),
• przodujące łożysko,
• niewydolność płodu,
• nadwrażliwość na lek,
• skurcze hipertoniczne macicy.

Mimo, iż istnieje przekonanie, że podanie oksytocyny przyspieszy poród, skracając tym samym ból porodowy, należy pamiętać, że zintensyfikowanie skurczów macicy sprawia, że stają się one silniej odczuwalne i boleśniejsze. Naturalny wyrzut oksytocyny, czyli jej stężenie, które pozwala na przekroczenie bloku progesteronowego i zainicjowanie akcji porodowej, jest, przy braku wskazań dodatkowych, wystarczającym bodźcem do przeprowadzenia efektywnej i bezpiecznej dla matki i dziecka akcji porodowej. Trwają również badania nad zastosowaniem oksytocyny w leczeniu depresji, schizofrenii, problemów w tworzeniem więzi (np. w autyzmie), otyłości i in. Niestety oksytocyna sztucznie syntezowana okazuje się nie być tak skuteczna w działaniu jak naturalna.

Podsumowanie – FAQ

1. Jakie są mniej znane zastosowania oksytocyny poza porodem?

Oprócz wykorzystania oksytocyny w czasie porodu istotne jest jej wykorzystanie jej w czasie połogu wspomagająco do zatrzymania krwawienia poporodowego, do wydalenia płodu po niepełnym lub niedokonanym poronieniu oraz przeprowadzenia testu oksytocynowego, oceniające gotowość dziecka do funkcjonowania poza organizmem matki. 

2. Jakie są możliwe interakcje oksytocyny z innymi lekami i jakie mogą być ich konsekwencje?

Najbardziej niebezpieczne interakcje oksytocyny to jej równoczesne podanie z sympatykomimetykami. Działają one obkurczając naczynia krwionośne, podobnie jak oksytocyna, stąd sumowanie efektów działania tych leków może powodować ciężkie nadciśnienie. 

3. Jakie są mniej znane skutki uboczne stosowania oksytocyny w leczeniu zaburzeń laktacji?

Stosowanie oksytocyny w zaburzeniach laktacji nie jest zalecane rutynowo. Jej zastosowanie wiąże się z licznymi działaniami niepożądanymi, wśród których można wymienić problemy z krzepnięciem krwi, małopłytkowość, tachykardię, arytmię, wahania ciśnienia tętniczego, a także nudności i wymioty. U pacjentki może pojawić się, zagrażające życiu, rozsiane wykrzepianie wewnątrznaczyniowe. 

4. Czy istnieją różnice w działaniu oksytocyny u kobiet i mężczyzn?

 Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, oksytocyna wpływa na ogólne poczucie bliskości, osiągnięcie spełnienia seksualnego, poprawę samopoczucia, oraz regulację funkcji metabolicznych organizmu. U mężczyzn działanie oksytocyny jest ograniczone do sfery emocjonalnej. Pozwala stworzyć więź z dzieckiem, partnerem, równocześnie wyzwalając agresję względem innych mężczyzn. U kobiet spektrum działań jest szersze. Wynika to z faktu, że to kobiety organizm kobiety dostosowany jest do utrzymania ciąży, porodu i karmienia, czyli zadań, dla których spełnienia oksytocyna jest predestynowana.

Mgr Jolanta Pawłowska