Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – przyczyny i sposoby leczenia

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej, wirusowe zapalenie jamy ustnej jest wywołane przez wirus opryszczki pospolitej (HSV-1). Wirus ten przenoszony jest przez bezpośredni kontakt z zakażoną osobą, np. poprzez pocałunki czy używanie wspólnych naczyń i przyborów do jedzenia. Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej pierwotnie i najczęściej występuje u dzieci, ale może też pojawiać się u dorosłego. Co należy wiedzieć o tym zapaleniu?

Wirus opryszczki pospolitej

Wirus opryszczki pospolitej (HSV, ang. Herpes Simplex Virus type 1) należy do rodziny wirusów Herpesviridae i dzieli się na dwa główne podtypy: HSV-1 i HSV-2. HSV jest nazwą zwyczajową, nazwa systematyczna wirusa to Human herpesvirus 1, HHV1. HSV-1 zwykle powoduje infekcje w okolicach ust i twarzy, takie jak opryszczka wargowa. Często odpowiedzialny jest za opryszczkowe zapalenie jamy ustnej. HSV-2 (ang. Herpes Simplex Virus type 2) najczęściej związany jest z infekcjami narządów płciowych, czyli opryszczką genitalną. Po pierwotnej infekcji wirus HSV może pozostawać w organizmie w formie utajonej w zwojach nerwowych i reaktywować się pod wpływem różnych czynników, takich jak stres, choroby, osłabienie układu odpornościowego, czy ekspozycja na słońce. Objawy infekcji mają tendencję do nawrotów, co oznacza, że osoba zakażona może doświadczać wielokrotnych epizodów choroby przez całe życie.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – ile trwa?

Czas trwania opryszczkowego zapalenia jamy ustnej może różnić się w zależności od tego, czy jest to infekcja pierwotna (pierwszy epizod zakażenia) czy wtórna (nawrót zakażenia). Pierwotna infekcja trwa najczęściej od 10 do 14 dni. Objawy pojawiają się od około 2 do 12 dni po zakażeniu. Początkowo mogą (lecz nie muszą) występować objawy ogólne, takie jak gorączka i złe samopoczucie, a następnie rozwijają się zmiany w jamie ustnej. Zmiany w jamie ustnej, takie jak pęcherzyki i owrzodzenia, przeważnie goją się w ciągu 1 do 2 tygodni. Należy podkreślić, że jedynym rezerwuarem potencjalnego zakażenia Herpes Simplex Virus jest człowiek. 

Po pierwotnej infekcji HSV-1 przechodzi w stan latencji w zwojach nerwowych. W okresach bezobjawowych wirus nie powoduje żadnych widocznych objawów. Latencja to stan, w którym wirus po pierwotnej infekcji przestaje się replikować i staje się nieaktywny (utajony) w komórkach gospodarza. Wirusowy DNA pozostaje w komórkach nerwowych w formie epizomalnej, co oznacza, że nie integruje się z DNA gospodarza. Wirusowy genom jest obecny w jądrze komórki, ale nie jest transkrybowany ani translokowany na poziomie wystarczającym do produkcji nowych wirionów (nowych cząsteczek wirusa). Komórki układu odpornościowego nie rozpoznają utajonego wirusa, ponieważ nie produkuje on nowych wirionów ani białek w ilościach, które mogłyby być przez nie wykryte.

Utajony wirus HSV może być reaktywowany pod wpływem czynników, takich jak:

• stres,
• infekcje lub choroby, które osłabiają układ odpornościowy,
• wyziębienie,
• niedożywienie,
• urazy, oparzenia, operacje,
• intensywna ekspozycja na słońce, 
• zmiany hormonalne,
• menstruacja.

Podczas reaktywacji wirus ponownie przemieszcza się wzdłuż nerwów czuciowych do skóry lub błon śluzowych, gdzie może powodować nawroty objawów, takich jak pęcherzyki i owrzodzenia. Proces reaktywacji może być kontrolowany, ale nie można go całkowicie wyeliminować. Dlatego osoby zakażone wirusem HSV mogą doświadczać okresowych nawrotów przez całe życie.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – objawy

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej u dzieci i dorosłych zazwyczaj objawia się podobnie. W przypadku dzieci jednak obławy mogą być bardziej nasilone i dłużej się goić. Poniżej wymieniono charakterystyczne objawy tej infekcji w pierwotnych zakażeniach u dorosłych i u dzieci:

• gorączka – często wysoka do 39°C, trwająca kilka dni;
• pęcherzyki i owrzodzenia – małe, bolesne pęcherzyki w jamie ustnej, na języku, dziąsłach, podniebieniu i wewnętrznej stronie policzków, wypełnione płynem surowiczym, które pękają i tworzą owrzodzenia;
• ból i dyskomfort w jamie ustnej;
• uczucie pieczenia, mrowienia, świąd;
• obrzęk dziąseł; 
• nieprzyjemny zapach z ust;
• ból gardła i trudności w przełykaniu;
• powiększone węzły chłonne, szczególnie w okolicy szyi.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej u dzieci

U dzieci opryszczkowe zapalenie jamy ustnej może powodować zwiększone wydzielanie śliny, zły nastrój, rozdrażnienie czy brak apetytu. U dzieci należy zwracać uwagę na prawidłowe nawodnienie, ponieważ zmiany w jamie ustnej mogą powodować niechęć do spożywania pokarmów, jak również trudności w przyjmowaniu płynów, a ta sytuacja może doprowadzić do odwodnienia dziecka, szczególnie z gorączką.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej u dorosłego

U dorosłych infekcja rzadko stanowi zagrożenie dla życia. Objawy są zwykle łagodniejsze i mniej uciążliwe.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – drogi zakażenia

Wirus opryszczki pospolitej przenosi się głównie poprzez bezpośredni kontakt z zakażonymi wydzielinami i błonami śluzowymi. Jest to dość zaraźliwy wirus, który może przenosić się takimi drogami zakażenia jak:

• bezpośredni kontakt z pęcherzykami lub owrzodzeniami na ustach; 
• ślina np. podczas pocałunków;
• zakażone przedmioty, które miały kontakt ze śliną bądź treścią pęcherzyków, takie jak: sztućce, szklanki, ręczniki, zabawki czy szczoteczki do zębów.

Te drogi zakażenia są szczególnie istotne w przypadkach, gdy osoba zakażona ma aktywne zmiany chorobowe, czyli pęcherzyki lub owrzodzenia, które zawierają dużą liczbę cząstek wirusa.  W celu zminimalizowania ryzyka przeniesienia wirusa HSV-1 ważne jest, aby dzieci nie dzieliły się tymi przedmiotami i aby regularnie je czyścić i dezynfekować. Ważne jest również nauczanie dzieci podstawowych zasad higieny, takich jak mycie rąk i unikanie dotykania twarzy rękoma.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – leczenie

Nie ma możliwości całkowitego wyleczenie zakażenia Herpes Simplex Virus. Leczenie opryszczkowego zapalenia jamy ustnej koncentruje się na łagodzeniu objawów, przyspieszeniu gojenia oraz zapobieganiu nawrotom. Obejmuje ono:

• leczenie przeciwwirusowe – środki takie jak acyklowir mogą być stosowane w leczeniu zarówno pierwotnej infekcji, jak i nawrotów. Są najskuteczniejsze, gdy są podawane w ciągu pierwszych 48 godzin od pojawienia się objawów;
• środki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe – takie jak paracetamol, ibuprofen mogą być stosowane w celu złagodzenia bólu i obniżenia gorączki, szczególnie u dzieci;
• apteczne środki do stosowania miejscowego – żele, płyny do płukania jamy ustnej, zawierające środki znieczulające (np. lidokainę) lub antyseptyczne, mogą pomóc w złagodzeniu bólu i zmniejszeniu ryzyka nadkażenia bakteryjnego;
• maść cynkowa z kwasem salicylowym – zasusza zmiany, łagodzi swędzenie oraz działa przeciwzapalnie.

Opryszczkowe zapalenie rogówki i spojówki może wystąpić jako powikłanie opryszczki wargowej. Chociaż opryszczka narządu wzroku jest częściej spowodowana przez bezpośrednie zakażenie wirusem HSV-1 w obrębie oka, może również wystąpić jako wynik autoinokulacji (przeniesienia wirusa z jednego miejsca na inne) lub poprzez reakcję immunologiczną.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej – domowe sposoby

Chociaż leczenie przeciwwirusowe i objawowe przepisane przez lekarza jest najskuteczniejsze, istnieją również domowe sposoby, które mogą pomóc w łagodzeniu objawów i przyspieszeniu gojenia. Oto kilka domowych metod, które można zastosować:

• unikanie ostrych, kwaśnych, słonych i gorących potraw, które mogą dodatkowo podrażniać zmiany w jamie ustnej; dzieciom najlepiej podawać chłodne kaszki, kisiele czy serki;
• regularne płukanie ust i trzymanie higieny jamy ustnej, aby zapobiec wtórnym infekcjom bakteryjnym czy nadkażeniom grzybiczym;
• miód, nakładany w niewielkiej ilości na zmiany ma właściwości antybakteryjne i łagodzące ból; 
• kostki lodu, stosowanie zimnych kompresów na zmiany w jamie ustnej może przynieść ulgę w bólu i zmniejszyć obrzęk;
• żel aloesowy ma właściwości kojące i przeciwzapalne, można stosować niewielką ilość żelu aloesowego na zmiany zapalne.

Obecnie nie ma dostępnej szczepionki przeciwko wirusowi opryszczki pospolitej (HSV), ani przeciwko typowi 1 (HSV-1), ani przeciwko typowi 2 (HSV-2). Mimo że prowadzone są liczne badania mające na celu opracowanie skutecznej szczepionki, nie udało się jeszcze stworzyć produktu, który spełniałby wymagania kliniczne i regulacyjne.

Dr n.med. Iwona Chromik