Prolaktyna - hormon stresu? Rola w organizmie, nadmiar, niedobór i badania
Prolaktyna to hormon wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. Odgrywa niezwykle ważną rolę w trakcie laktacji, do czego nawiązuje jego nazwa. Jednak prolaktyna pełni również szereg innych funkcji w organizmie człowieka. Jeśli chcesz wiedzieć, na co wpływa ten hormon i jakie objawy mogą świadczyć o jego nieprawidłowym poziomie, czytaj dalej!
Funkcje prolaktyny w organizmie
Prolaktyna (PRL) to hormon produkowany i wydzielany do krwi przez komórki lakototropowe przedniego płata przysadki mózgowej. Jej synteza i sekrecja jest regulowana przez dopaminę – hormon hamujący (inhibitor prolaktynowy) uwalniany przez podwzgórze. W mniejszym stopniu prolaktyna jest wydzielana przez limfocyty, fibroblasty, komórki doczesnej (przerosłej błony śluzowej macicy) w okresie ciąży, gruczoły piersiowe, prostatę oraz komórki budujące tkankę tłuszczową.
Prolaktyna pełni szereg niezwykle ważnych funkcji w organizmie człowieka. Już od dawna wiadomo, że w trakcie ciąży wspólnie z estrogenami i progesteronem stymuluje rozwój gruczołu piersiowego, a po porodzie pobudza laktację. W trakcie ciąży estrogeny stymulują wzrost i proliferację komórek laktotropowych, przez co objętość przysadki mózgowej może ulec nawet podwojeniu. Z tego powodu fizjologicznie podwyższoną prolaktynę można stwierdzić w okresie ciąży i laktacji. Każda stymulacja brodawki sutkowej przez niemowlę w czasie karmienia powoduje krótkotrwały wzrost poziomu prolaktyny. Hormon ten wpływa również na czynność gonad – jąder i jajników, a także działanie wydzielanych przez nie hormonów płciowych – testosteronu i estrogenów. Jednak prolaktyna ma również wpływ na inne aspekty funkcjonowania organizmu człowieka, w tym na metabolizm, funkcje układu odpornościowego oraz czynność ośrodkowego układu nerwowego. Z tego powodu jest określana mianem hormonu plejotropowego.
Prolaktyna jest wydzielana pulsacyjnie, a jej fizjologiczne stężenie wykazuje wahania dobowe. Najwyższy poziom można zaobserwować w trakcie snu oraz zaraz po przebudzeniu. Poza tym jej stężenie pozostaje na względnie stałym poziomie u obu płci. Czynniki takie jak stres, sen, spożycie posiłku, stosunek płciowy oraz wysiłek fizyczny podnoszą chwilowo jej poziom we krwi. Z tego powodu prolaktyna, obok hormonów wydzielanych przez nadnercza, jest zaliczana do hormonów stresu.
Prolaktyna – badanie i normy
Fizjologicznie stężenie prolaktyny w surowicy krwi u kobiet jest wyższe niż u mężczyzn i wykazuje wahania zależne od fazy cyklu miesięcznego. Zakres referencyjny prolaktyny, czyli potocznie norma prolaktyny u kobiet nie powinna przekraczać 25 µg/l, u mężczyzn nie powinna być wyższa niż 15. µg/l, przy czym podawane zakresy są różne (niekiedy dość znacznie) w zależności od grupy referencyjnej i stosowanego testu
Wskazaniem do wykonania badania oceniającego poziom prolaktyny w surowicy krwi są objawy mogące wskazywać na nadmiar lub rzadziej niedobór tego hormonu. U kobiet należą do nich takie symptomy jak:
- zaburzenia miesiączkowania – brak miesiączki, wydłużony lub rzadziej skrócony cykl miesiączkowy, cykle bezowulacyjne;
- zmniejszone libido;
- powiększenie piersi i mlekotok u kobiet, które nie urodziły dziecka;
- brak laktacji u kobiet po porodzie.
Nieprawidłowy poziom prolaktyny u mężczyzn może się wiązać z takimi objawami, jak:
- niepłodność związana z obniżeniem ilości plemników w spermie (oligospermia),
- powiększenie gruczołów sutkowych,
- mlekotok,
- utrata popędu seksualnego.
Fizjologicznie poziom prolaktyny nieznacznie wzrasta u kobiet w 2. połowie cyklu miesiączkowego (fazie lutealnej). U kobiet w ciąży stężenie tego hormonu systematycznie wzrasta tak, że w 3. trymestrze wynosi nawet 400 µg/l, a w okresie laktacji może być jeszcze wyższe. Czynniki takie jak stres, wysiłek fizyczny oraz seks przed badaniem mogą wpłynąć na wiarygodność wyniku pomiaru stężenia prolaktyny. Norma nie będzie wówczas zachowana, pomimo braku patologii.
W celu oceny poziomu prolaktyny należy pobrać próbkę krwi żylnej, tak samo jak przy innych standardowych badaniach laboratoryjnych. Badanie stężenia prolaktyny należy wykonywać na czczo w godzinach porannych, pomiędzy 7:00 a 10:00. Przed pobraniem krwi unikać wysiłku fizycznego i stresu. Kobiety mogą wykonać oznaczenie w dowolnym dniu cyklu miesiączkowego, przy czym uzyskany wynik należy odnosić do określonej fazy cyklu
Jedną z przyczyn podwyższonego stężenia prolaktyny w surowicy krwi jest makroprolaktynemia. Makroprolaktyna to nieaktywny hormonalnie, lecz wykrywany w testach dla aktywnej prolaktyny, kompleks utworzony z cząsteczek prolaktyny i immunoglobuliny klasy G (IgG), o dużej masie cząsteczkowej. Wskazaniem do oznaczenia poziomu makroprolaktyny jest wysokie stężenie prolaktyny wskazujące na hiperprolaktynemię, przy jednoczesnym braku objawów klinicznych, które mogłyby sugerować jej nadmiar. Badanie powinno być wykonane na czczo w godzinach porannych. W dniu oznaczenia należy unikać sytuacji stresowych oraz wysiłku fizycznego.
Kolejnym badaniem, które odgrywa niezwykle ważną rolę w poznaniu przyczyny hiperprolaktynemii jest test czynnościowy po podaniu metoklopramidu. Wskazaniem do jego wykonanie jest podwyższone stężenie prolaktyny wynoszące od 25 µg/l do 150 µg/l o nieznanej przyczynie. Badanie można wykonać po wykluczeniu obecności takich czynników jak:
- ciąża;
- przyjmowanie przez pacjenta niektórych leków, które mogą podwyższyć poziom prolaktyny (antydepresanty, neuroleptyki, opioidy, antykoncepcja hormonalna, testosteron, niektóre leki stosowane w leczeniu choroby wrzodowej i nadciśnienia);
- niedoczynność tarczycy;
- makroprolaktynemia.
Metoklopramid to lek przeciwwymiotny przyśpieszający perystaltykę jelit. Jednym z jego działań ubocznych, które jest wykorzystywane w tym teście, jest zdolność do podwyższenia poziomu prolaktyny. Prawidłowo, po przyjęciu 10 mg metoklopramidu stężenie prolaktyny powinno wzrosnąć od 2 do 6 razy, w stosunku do wartości wyjściowej. Brak lub niewielki wzrost wskazuje na obecność gruczolaka przysadki, który produkuje prolaktynę, uszkodzenie szypuły przysadki mózgowe lub obecność zmian uszkadzających podwzgórze. W takiej sytuacji konieczne jest poszerzenie diagnostyki o rezonans magnetyczny okolicy przysadki mózgowej. Ponad 6-krotny wzrost poziomu prolaktyny sugeruje hiperprolaktynemię czynnościową, która nie jest spowodowana żadną przyczyną organiczną.
Podwyższona prolaktyna – objawy
Podwyższone stężenie prolaktyny (hiperprolaktynemia) zaburza prawidłową czynność gonad – jąder oraz jajników i może prowadzić do ich niedoczynności. Problemy w zajściu w ciążę, zaburzenia miesiączkowania, a nawet zupełny brak miesiączki, mlekotok oraz osłabienie popędu seksualnego to charakterystyczne objawy występujące wśród kobiet. U mężczyzn hiperprolaktynemia również powoduje spadek libido oraz obniża płodność, a także stymuluje rozwój gruczołów sutkowych i wydzielanie mleka.
Podwyższona prolaktyna może być spowodowana przez wcześniej wymienione czynniki fizjologiczne, takie jak ciąża lub laktacja, ale również może wynikać z przyczyn patologicznych. Najczęstszą nieprawidłowością jest niezłośliwy guz prolaktynowy zlokalizowany w przysadce mózgowej, wydzielający prolaktynę. Zazwyczaj ma on nieduże wymiary, nieprzekraczające 1 cm. Większe guzy mogą, obok objawów wynikających z hiperprolaktynemii, uciskać na struktury znajdujące się w sąsiedztwie przysadki, wywołując bóle głowy i zaburzenia widzenia. Charakterystyczne dla nich jest wysokie stężenie prolaktyny przekraczające 500 µg/l. W przypadku małych gruczolaków poziom hormonu zazwyczaj nie jest wyższy niż 200 µg/l.
Do pozostałych przyczyn mogących powodować hiperprolaktynemię należą:
- inne zmiany organiczne w mózgu, np. uszkodzenie szypuły przysadki w wyniku urazów, przebytej radioterapii lub ucisku guza;
- przyjmowanie niektórych leków;
- zaburzenia hormonalne, np. niedoczynność tarczycy, akromegalia, zespół policystycznych jajników;
- przewlekła niewydolność nerek lub wątroby.
W niektórych przypadkach nie udaje się poznać przyczyny podwyższenia prolaktyny. Wówczas zaburzenie to określa się mianem idiopatycznego.
Niska prolaktyna – objawy
Niska prolaktyna świadczy o uszkodzeniu przysadki mózgowej. Zazwyczaj temu zaburzeniu towarzyszą również objawy niedoboru innych hormonów produkowanych i wydzielanych przez tę strukturę. Do uszkodzenia przysadki może dojść na skutek urazu głowy, udaru, nowotworów lub zmian zapalnych zlokalizowanych w jej sąsiedztwie. Obraz kliniczny jest zależny od wieku i płci chorego, a także etiologii i czasu trwania przyczyny, która doprowadziła do uszkodzenia przysadki.
Objawy związane z niską prolaktyną są najbardziej wyrażone u kobiet w wieku rozrodczym. W tej grupie najczęstszą przyczyną rozwoju tej patologii jest poporodowa martwica przysadki, nazywana również zespołem Sheehana. Na skutek gwałtownego zmniejszenia ukrwienia powiększonej w okresie ciąży przysadki dochodzi do jej udaru. Do charakterystycznych symptomów należy brak laktacji po porodzie, a także niepojawienie się miesiączki oraz objawy niedoczynności tarczycy i kory nadnerczy.
Obecność objawów świadczących o nieprawidłowym poziomie prolaktyny wymaga wizyty u lekarza endokrynologa lub ginekologa, który zleci wykonanie badań oceniających stężenie tego hormonu. W razie wykrycia nieprawidłowości konieczne może być pogłębienie diagnostyki. Wszystkie niezbędne badania laboratoryjne możesz wykonać w DIAGNOSTYCE.
Bibliografia:
Piotr Gajewski, Andrzej Szczeklik, Interna Szczeklika – mały podręcznik 2019/20
