Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) - objawy, drogi zakażenia, badania

Rak szyjki macicy to drugi, po raku piersi, najczęściej diagnozowany nowotwór u kobiet w Polsce. Wczesne stadia choroby często przebiegają bez wyraźnych objawów klinicznych, co sprawia, że jej wykrycie bywa trudne, a nowotwór może rozwijać się skrycie przez wiele lat. Szczególnie narażone na jego rozwój są kobiety po 45. roku życia, a główną przyczynę choroby, w aż 95% przypadków, stanowi zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Co istotne, rak szyjki macicy to jeden z niewielu nowotworów, któremu można skutecznie zapobiegać poprzez szczepienia ochronne oraz regularne wykonywanie badań profilaktycznych, które dają realną szansę na wczesne wykrycie i skuteczne leczenie choroby. O tym, jak zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy do minimum piszemy w artykule poniżej.

Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego – dlaczego jest niebezpieczne?

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV, ang. Human Papilloma Virus) należy do rodziny papillomawirusów i jest odpowiedzialny za rozwój różnego typu zmian skórnych, zarówno łagodnych, takich jak brodawki, brodawczaki czy kłykciny kończyste, jak i stanów przednowotworowych oraz nowotworowych w obrębie narządów płciowych, odbytu i gardła. Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego jest najczęstszą infekcją przenoszoną drogą płciową. Szacuje się, że 75% osób aktywnych seksualnie ulega w ciągu życia zakażeniu tym wirusem.

Obecnie zidentyfikowano już ponad 200 typów HPV, z których około 40 jest przenoszonych drogą płciową, a niektóre z nich mają wysoki potencjał onkogenny, zwiększający ryzyko rozwoju nowotworów, takich jak rak szyjki macicy. Ze względu na zdolność do wywoływania nowotworów, poszczególne podtypy wirusa HPV dzieli się na: 

• typy niskiego ryzyka LR (ang. low risk LR), takie jak: 6, 11, 13, 32, 40, 42, 43, 44, 53, 54, 55, 57, 61, 62, 64, 66, 68, 69, które powodują łagodne choroby narządów płciowych i rzadko prowadzą do rozwoju nowotworów,

• typy wysokiego ryzyka HR (ang. high risk), w tym: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 67, które wiążą się ze zwiększonym ryzykiem powstawania zmian nowotworowych, szczególnie raka szyjki macicy i innych nowotworów,

• typy potencjalnie onkogenne, takie jak: 30, 34, 85, 97, które zostały sklasyfikowane przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC) jako wirusy grupy 2B – możliwie karcynogenne dla człowieka​. Wirusy HPV zaliczane do tej grupy są stwierdzane w nielicznych przypadkach u pacjentów chorujących na raka szyjki macicy oraz nowotwory głowy i szyi (np. w próbkach pochodzących z jamy ustnej).

W jaki sposób dochodzi do zakażenia wirusem HPV?

Najczęstszą drogą przenoszenia wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) są kontakty seksualne, zarówno z osobami zakażonymi, jak i bezobjawowymi nosicielami. Do zakażenia dochodzi poprzez bezpośredni kontakt ze zmianami obecnymi na skórze lub błonach śluzowych. Istnieje również możliwość transmisji wirusa poprzez wspólne korzystanie z przedmiotów higieny osobistej oraz urządzeń sanitarnych, takich jak ręczniki, bielizna czy toaleta. Niewielkie ryzyko zakażenia wirusem HPV istnieje także podczas porodu (z matki na dziecko).

Około 80% osób aktywnych seksualnie przynajmniej raz w życiu przechodzi infekcję HPV, jednak tylko u niewielkiej grupy kobiet prowadzi ona do rozwoju raka szyjki macicy. W większości przypadków infekcja przebiega bezobjawowo lub prowadzi do powstania łagodnych zmian skórnych i nabłonkowych. Jednak u kobiet, u których zakażenie utrzymuje się dłużej, wzrasta ryzyko pojawienia się zmian przedrakowych i rozwoju nowotworu. Obecne dane wskazują, że wirus HPV jest przyczyną ponad 98% przypadków raka szyjki macicy, około 90% nowotworów odbytu, 40% zachorowań na raka sromu i pochwy, 30% przypadków raka prącia, a także odpowiada za 12% nowotworów gardła i 3% przypadków raka jamy ustnej.

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) – objawy zakażenia

Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) najczęściej przebiega bezobjawowo, co sprawia, że wiele osób nie jest świadomych infekcji. U części zakażonych mogą jednak wystąpić różnorodne zmiany skórne i nabłonkowe, zależne od typu wirusa i miejsca zakażenia oraz niespecyficzne symptomy, takie jak: swędzenie, pieczenie, niewielkie ranki lub zmiany barwnikowe w obrębie błon śluzowych i skóry.

Poszczególne typy HPV zajmują charakterystyczne dla siebie okolice ciała: skórę poza narządami płciowymi (jako brodawki i kurzajki zlokalizowane na dłoniach lub podeszwach stóp), okolice narządów płciowych i odbytu, a także inne błony śluzowe (np. jamy ustnej czy gardła). W obrębie sromu, prącia i odbytu, mogą pojawić się kalafiorowate narośla, tzw. kłykciny kończyste. Za tego typu zmiany odpowiadają typy niskiego ryzyka, czyli LR. 

Typy o potencjalnym działaniu karcynogennym stwierdzane są u niewielkiego odsetka pacjentek z rakiem szyjki macicy oraz w próbkach pobieranych z nowotworów głowy i szyi (takich jak rak krtani czy jamy ustnej).

Typy HPV wysokiego ryzyka (HR HPV) związane są z inwazyjnym rakiem szyjki macicy lub z jego bezpośrednim prekursorem: zmianami dużego stopnia w obrębie nabłonka płaskiego szyjki macicy, HG-SIL (ang. high-grade squamous intraepithelial lesion), śródnabłonkową neoplazją szyjki macicy, CIN (ang. cervical intraepithelial neoplasia) lub rakiem przedinwazyjnym – carcinoma in situ. 

Rak szyjki macicy może rozwijać się przez wiele lat bez wyraźnych objawów. Pierwsze symptomy kliniczne obejmują bóle w podbrzuszu, krwawienia międzymiesiączkowe, krwawienia po stosunku lub w okresie pomenopauzalnym, a także obfite miesiączki i upławy. We wczesnym stadium choroba zazwyczaj nie daje żadnych dolegliwości, dlatego kluczowe znaczenie ma regularna profilaktyka, umożliwiająca jej szybkie wykrycie. Wczesne rozpoznanie zakażenia wirusem HPV oraz odpowiednie leczenie są w stanie skutecznie zapobiec rozwojowi nowotworu.

Profilaktyka raka szyjki macicy w świetle nowych wytycznych

Dotychczasową podstawą profilaktyki raka szyjki macicy było przesiewowe badanie cytologiczne, dostępne dla kobiet w wieku 25–64 lat, które można było wykonywać co trzy lata, bez konieczności posiadania skierowania – wystarczyło zgłosić się do ginekologa lub położnej. W ramach programu wykonywano klasyczną cytologię, a w przypadku prawidłowego wyniku zalecano ponowne badanie po upływie trzech lat. W określonych sytuacjach, na przykład przy podwyższonym ryzyku, czas ten skracano do 12 miesięcy. Jeśli w wynikach wykryto zmiany sugerujące dysplazję, pacjentka była kierowana na kolposkopię z pobraniem wycinka do badania histopatologicznego.

W marcu 2025 roku Minister Zdrowia opublikował nowe rozporządzenie rozszerzające Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy o dwa nowoczesne badania: test HPV HR oraz cytologię na podłożu płynnym (LBC). Najistotniejszą zmianą w dotychczasowej strategii profilaktyki raka szyjki macicy jest wprowadzenie testu na obecność wirusa brodawczaka ludzkiego wysokiego ryzyka (HPV HR) jako podstawowego badania przesiewowego, zastępującego dotychczasową cytologię. Test HPV HR, który powinien być wykonywany u kobiet w wieku 25–64 lat co 5 lat, umożliwia dokładną ocenę ryzyka rozwoju zmian przednowotworowych i raka szyjki macicy. Test ten pozwala nie tylko na wykrycie wirusa brodawczaka ludzkiego, ale także na identyfikację jego onkogennych typów, takich jak typy 16 i 18 i charakteryzuje się znacznie wyższą czułością i specyficznością w wykrywaniu zmian przednowotworowych i nowotworowych szyjki macicy (w porównaniu do cytologii), osiągając skuteczność przekraczającą 90%.

W przypadku wyniku pozytywnego testu na HPV HR, z tej samej próbki wykonuje się cytologię na podłożu płynnym (LBC), która charakteryzuje się wyższą czułością w wykrywaniu nieprawidłowości niż standardowa cytologia oceniana na szkiełku. Dodatkowo, dzięki możliwości wykonania cytologii z tej samej próbki co test HPV, minimalizuje się dyskomfort pacjentki, a jednocześnie umożliwia podejmowanie trafnych decyzji dotyczących dalszej diagnostyki. Jeśli cytologia ujawni zmiany w obrębie szyjki macicy, pacjentka zostaje skierowana na dalsze badania (np. kolposkopię).

Czy wirus brodawczaka ludzkiego jest wyleczalny? 

Mimo postępu, który dokonał się w medycynie, nie istnieje jeszcze lek, który pozwalałby na skuteczną eliminację wirusa HPV z organizmu. Możliwe jest jednak usunięcie zmian przedrakowych, jeśli są wykrywane na wczesnym etapie choroby. Co sprawia, że badania przesiewowe stanowią kluczowy element walki z rakiem szyjki macicy. Skuteczną metodą zabezpieczenia się przed zakażeniem, w razie kontaktu z wirusem, są natomiast szczepienia ochronne przeciwko HPV.

Szczepienia przeciwko wirusowi HPV

W wielu krajach, w tym także w Polsce, prowadzone są programy profilaktycznych szczepień przeciwko wirusowi HPV, które mają za zadanie znacząco ograniczyć ryzyko zakażenia i zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju zmian nowotworowych. Szczepienia zaleca się wszystkim osobom powyżej 9. roku życia. Najwyższą skuteczność osiągają one u tych, którzy nie mieli jeszcze kontaktu z wirusem, co zwykle wiąże się z brakiem aktywności seksualnej. Niemniej jednak szczepionkę można podać także osobom, które już rozpoczęły współżycie, choć jej skuteczność może być wówczas nieco niższa. U pacjentów, u których stwierdzono stany przedrakowe, szczepienie zmniejsza ryzyko nawrotów choroby.

W ramach polskiego programu profilaktycznego dostępne są dwie bezpłatne szczepionki przeciwko HPV: 2-walentna Cervarix i 9-walentna Gardasil 9. Cervarix chroni przed dwoma głównymi wysokoonkogennymi typami wirusa HPV (16 i 18), które odpowiadają za większość przypadków raka szyjki macicy, narządów płciowych i odbytu. Z kolei Gardasil 9 zapewnia szerszą ochronę, obejmując dziewięć typów wirusa (6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58), dzięki czemu zabezpiecza nie tylko przed nowotworami, ale także przed brodawkami narządów płciowych (kłykcinami kończystymi), wywołanymi przez niskoonkogenne typy HPV.  

Szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) wykazują około 90% skuteczności w zapobieganiu przewlekłym zakażeniom, które mogą prowadzić do rozwoju raka szyjki macicy, nowotworów pochwy, sromu, prącia, odbytu oraz kłykcin kończystych. Odporność uzyskana po podaniu szczepionki utrzymuje się przez długi czas, a obecnie brak dowodów na konieczność stosowania dawek przypominających.  

Szacuje się, że w krajach, które wprowadziły powszechne szczepienia przeciw HPV już 15 lat temu, rak szyjki macicy może zostać całkowicie wyeliminowany w ciągu najbliższych kilku lat. Co czyni z niego jedyny nowotwór, którego można skutecznie uniknąć dzięki profilaktyce, zapobiegając cierpieniu związanemu z leczeniem choroby nowotworowej.