Zespół Jacobsen: wady wrodzone i zaburzenia rozwojowe

Zespół Jacobsen (delecja 11q) jest rzadkim, wrodzonym zaburzeniem genetycznym, którego przyczyną jest utrata fragmentu długiego ramienia chromosomu 11, obejmującego region 11q23–q25. Obraz kliniczny choroby jest zróżnicowany i zależy od wielkości delecji. Do charakterystycznych objawów zalicza się dysmorfię twarzy, wady wrodzone serca, zaburzenia hematologiczne oraz opóźnienie rozwoju psychoruchowego i intelektualnego. Rozpoznanie ustala się na podstawie analizy klinicznej i badań genetycznych. W poniższym artykule opisujemy, czym jest zespół Jacobsena, jakie są objawy zespołu Jacobsena oraz wyjaśniamy, czy zespół Jacobsena jest uleczalny i jaka jest średnia długość życia osób z zespołem Jacobsena.

Co to jest zespół Jacobsen?

Zespół Jacobsen (ang. Jacobsen syndrome, JS) to rzadkie, wrodzone zaburzenie genetyczne, spowodowane utratą fragmentu długiego ramienia chromosomu 11. Zespół Jacobsen należy do tzw. zespołów delecyjnych i występuje z częstością około 1 na 100 000 osób. Mechanizm choroby polega na utracie (delecji) szeregu genów m.in. BSX, ETS1, FLI1, RICS (ARHGAP32) czy JAM3, których obecność jest niezbędna dla rozwoju układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, krwiotwórczego i kostno-szkieletowego. Zakres objawów zależy od wielkości delecji – im dłuższy brakujący fragment DNA, tym cięższy przebieg kliniczny. 

Zespół Jacobsen w większości przypadków pojawia się de novo, czyli mutacja powstaje przypadkowo w komórkach rozrodczych rodziców. Około 15% przypadków ma charakter dziedziczny, choroba może pojawić się u potomstwa, gdy jeden z rodziców jest nosicielem zrównoważonej translokacji obejmującej chromosom 11. 

Charakterystyczne objawy i wady wrodzone

Obraz kliniczny zespołu Jacobsena jest zróżnicowany. Obejmuje zarówno cechy dysmorficzne, jak i liczne wady narządowe oraz zaburzenia rozwoju psychoruchowego. Objawy wynikają z utraty wielu genów odpowiedzialnych za prawidłową embriogenezę i różnicowanie tkanek. U większości pacjentów stwierdza się typowy zespół cech morfologicznych twarzy, które stają się coraz bardziej widoczne wraz z wiekiem. Należą do nich wysokie i szerokie czoło, spłaszczony grzbiet nosa, hiperteloryzm, skośne ustawienie szpar powiekowych, często towarzysząca im ptoza oraz cienka górna warga. Żuchwa i uszy są niewielkich rozmiarów, a oczy są nisko osadzone. Charakterystyczne jest również gotyckie, wysoko wysklepione podniebienie oraz wąska szczęka, co może powodować zaburzenia zgryzu.

Jedną z najczęstszych i najpoważniejszych cech zespołu Jacobsena są wady układu sercowo-naczyniowego, które występują nawet u połowy pacjentów i stanowią główną przyczynę wczesnej śmiertelności. Najczęściej są to ubytki przegrody międzykomorowej lub międzyprzedsionkowej, dwupłatkowa zastawka aortalna, koarktacja aorty, zwężenie tętnicy płucnej lub zespół hipoplazji lewego serca. 

U pacjentów z diagnozą zespołu Jacobsena mogą pojawić się również zaburzenia hematologiczne, znane jako zespół Paris-Trousseau. Polegają one na występowaniu nieprawidłowych płytek krwi o zaburzonej morfologii i funkcji. Płytki te są większe i mają obniżoną zdolność agregacji, co skutkuje skłonnością do przedłużonych krwawień, łatwego siniaczenia i trudności w tamowaniu krwotoków po urazach lub zabiegach chirurgicznych.

U większości dzieci obserwuje się opóźnienie rozwoju psychoruchowego, które w pierwszych miesiącach życia manifestuje się obniżonym napięciem mięśniowym, trudnościami w karmieniu i opóźnieniem w osiąganiu kamieni milowych rozwoju, takich jak siadanie, raczkowanie czy chodzenie. W wieku przedszkolnym ujawniają się zaburzenia mowy, problemy z koordynacją ruchową, a także trudności w koncentracji i uczeniu się. Stopień niepełnosprawności intelektualnej dzieci z zespołem Jacobsena jest zróżnicowany. 

Zespół Jacobsen często obejmuje także wady narządów wewnętrznych. Wśród najczęściej opisywanych znajdują się nieprawidłowości budowy nerek, a także wady przewodu pokarmowego. U części pacjentów stwierdza się również wady układu rozrodczego, między innymi wnętrostwo u chłopców lub hipoplazję macicy u dziewczynek. Zmiany w obrębie układu kostno-szkieletowego obejmują skrócenie palców, klinodaktylię, a także deformacje klatki piersiowej i kręgosłupa, w tym skoliozę czy klatkę lejkowatą. W okresie niemowlęcym często występuje niska masa urodzeniowa i wolny przyrost wagi, co wiąże się z zaburzeniami karmienia i zwiększoną podatnością na infekcje. U części chorych obserwuje się również zaburzenia odporności i funkcji endokrynologicznych.

Diagnostyka zespołu Jacobsen

Rozpoznanie zespołu Jacobsena opiera się na połączeniu charakterystycznych cech klinicznych z wynikami badań cytogenetycznych i molekularnych. W pierwszym etapie diagnostyki wykonuje się klasyczne badanie kariotypu, które pozwala na wykrycie dużych delecji obejmujących region 11q. Dokładniejsze określenie zakresu utraconego fragmentu umożliwiają metody molekularne, takie jak fluorescencyjna hybrydyzacja in situ (FISH) oraz analiza mikromacierzy porównawczej (array CGH). W przypadkach, w których podejrzenie choroby pojawia się jeszcze w okresie prenatalnym, diagnostykę można przeprowadzić na materiale uzyskanym z amniopunkcji lub biopsji kosmówki. 

Leczenie zespołu Jacobsen

Nie istnieje leczenie przyczynowe zespołu Jacobsena, ponieważ delecja chromosomu jest trwałą zmianą genetyczną. Postępowanie terapeutyczne ma charakter objawowy, a jego celem jest poprawa jakości życia pacjenta i maksymalne wsparcie jego rozwoju.