Zespół nadnerczowo-płciowy – czym jest?

Zespół nadnerczowo-płciowy znany jest również jako wrodzony przerost nadnerczy. Pod nazwą zespołu nadnerczowo-płciowego kryją się najczęściej trzy kliniczne postacie schorzenia, wynikające z niedoboru jednego z enzymów, biorącego udział w przemianie hormonu steroidowego – kortyzolu. Czym się objawia zespół nadnerczowo-płciowy, kiedy pojawiają się pierwsze objawy i jak się diagnozuje?

Zespół nadnerczowo-płciowy – przyczyny

Zespół nadnerczowo-płciowy jest konsekwencją zaburzenia enzymatycznego, najczęściej polegającego na zmniejszeniu lub zahamowaniu aktywności 21α-hydroksylazy, ważnego enzymu w syntezie kortyzolu. Wskutek zaburzenia – kortyzol, czyli hormon kory nadnerczy produkowany jest w obniżonej ilości, przez co kora nadnerczy w mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego nieustannie pobudzana jest przez podwzgórze i przysadkę mózgową do jego produkcji.

Stymulacja kory nadnerczy przez hormony nadrzędne (kortykoliberynę i adrenokortykotropinę) prowadzi do przerostu nadnerczy (stąd nazwa zaburzenia – wrodzony przerost nadnerczy) oraz nadmiernej produkcji innych hormonów np. androgenów nadnerczowych.

W zależności od rodzaju mutacji genów, który prowadzi do defektu w wydzielaniu 21α-hydroksylazy, objawy zaburzenia mogą ujawniać się w okresie noworodkowym, u nastolatków lub u osób dorosłych.

Przerost nadnerczy – objawy

Postać klasyczna z utratą soli jest najczęstszą postacią zespołu nadnerczowo-płciowego (70-75% przypadków). Ze względu na całkowicie zahamowaną aktywność 21α-hydroksylazy, objawy pojawiają się już u noworodków i stanowią realne zagrożenie dla życia dziecka. U dziecka obserwuje się brak apetytu, brak przyrostu bądź utratę masy ciała, odwodnienie, biegunkę i wymioty. 

W wynikach badań laboratoryjnych dominują zaburzenia gospodarki wodno – elektrolitowej (nieprawidłowe stężenia sodu, potasu), węglowodanowej (obniżone stężenie glukozy) oraz zaburzenia metaboliczne (kwasica).

Chłopcy rodzą się z narządami płciowymi o prawidłowym wyglądzie, u dziewczynek dominują cechy ich maskulinizacji (narządy płciowe przypominają męskie narządy płciowe np. mocno przerośnięta łechtaczka).

Postać klasyczna bez utraty soli stanowi około 30% przypadków zespołu nadnerczowo-płciowego i rozpoznawana jest u dzieci najczęściej w wieku przedszkolnym (2-4 lat). Ze względu na zmiany w wyglądzie w zewnętrznych narządów płciowych nieco wcześniej diagnozowana jest u dziewczynek.

Zauważalnymi objawami tej postaci są przyspieszone tempo wzrastania (widoczne w bilansach na siatce centylowej, przyspieszony wiek kostny) oraz przyspieszone dojrzewanie płciowe (owłosienie łonowe i pachowe, powiększenie narządów płciowych zewnętrznych, trądzik, przetłuszczanie skóry, nasilony zapach potu). W postaci klasycznej bez utraty soli, enzym 21α-hydroksylaza wykazuje zaledwie 1-2% aktywności.

Nieklasyczny przerost nadnerczy nazywany jest również postacią nieklasyczną o późnym początku. W tym typie zaburzenia ze względu na zachowaną nawet 50% aktywność 21α-hydroksylazy obserwowane są jedynie łagodne cechy androgenizacji (skutki nadmiaru androgenów – trądzik, łysienie, zaburzenia miesiączkowania, nadmierne owłosienie twarzy itp.).

Zespół nadnerczowo-płciowy – niedobór innych enzymów

Przyczyną zespołu nadnerczowo-płciowego może być również spadek aktywności enzymów innych niż 21α-hydroksylaza, ale również biorących udział w przemianach kortyzolu. Przykładem może być niedobór 11β-hydroksylazy, 17α-hydroksylazy, lub dehydrogenazy 3β-hydroksysteroidowej typu 2.

Zespół nadnerczowo-płciowy – diagnostyka

W diagnostyce zespołu nadnerczowo–płciowego kluczową rolę odgrywają badania hormonalne, w których oznacza się stężenia substratów i produktów enzymów, odpowiedzialnych za przemiany kortyzolu. W klasycznej postaci zespołu nadnerczowo-płciowego obserwuje się w związku z powyższym wysokie stężenia substratu dla 21α-hydroksylazy (17-hydroksyprogesteronu), wysokie stężenia androgenów i niskie stężenia mineralkortykoidów.

Na chwilę obecną w Polsce badanie stężenia 17-hydroksyprogesteronu, w celu wykrycia klasycznej postaci zespołu nadnerczowo-płciowego, wykonuje się jako badanie przesiewowe u każdego noworodka najwcześniej w 2 dobie życia.

O szczegółowym postępowaniu diagnostycznym w kontekście innych postaci wrodzonego przerostu nadnerczy decyduje lekarz prowadzący pacjenta.

Przerost nadnerczy – leczenie

Leczenie zespołu nadnerczowo-płciowego polega na uzupełnieniu hormonów, które w wyniku zaburzenia enzymatycznego produkowane są w ilości niewystarczającej oraz zahamowaniu wydzielania hormonów produkowanych w nadmiarze.

Leczenie zapobiega zaburzeniom elektrolitowym, węglowodanowym i metabolicznym, umożliwia prawidłowy rozwój chorego w kontekście wysokości ciała, ale także dojrzewania płciowego i płodności.

Piśmiennictwo:

Endokrynologia wieku rozwojowego. Pyrżak B, Walczak M. PZWL 2018.