Zespół serotoninowy – jak się objawia i co robić, gdy nastąpi?

Zespół serotoninowy jest stanem, który może stwarzać bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia pacjenta, ponieważ wpływa na działanie wielu układów naszego organizmu, w tym układu nerwowego. Szybka reakcja na pojawiające się objawy stanowi klucz do wyzdrowienia. Z czego wynika wystąpienie objawów zespołu serotoninowego? Jak go rozpoznać? Kiedy udać się do lekarza? 

Zespół serotoninowy – co to jest i jak działa serotonina?

Serotonina jest naturalnym neuroprzekaźnikiem, czyli substancją chemiczną, odpowiadającą za przekazywanie informacji (impulsów) w układzie nerwowym. Produkowana jest w błonie śluzowej jelit, mózgu i trombocytach. Nazywana jest też „hormonem szczęścia”, ponieważ wpływa przede wszystkim na nastrój, stąd wykorzystuje się ją w leczeniu depresji. Znany jest też udział serotoniny w procesach pamięciowych, odczuwania złości, stresu, termoregulacji, popędu seksualnego i snu. Reguluje pracę układu pokarmowego, przyspiesza bicie serca oraz indukuje agregację płytek, działa też na naczynia krwionośne i trzustkę Serotonina działa w ciele człowieka, łącząc się z receptorami dla serotoniny (receptory 5-HT), czyli białkami rozmieszczonymi w mózgu i całym ośrodkowym układzie nerwowym, zapewniając w ten sposób sprawne funkcjonowanie organizmu.

Zespół serotoninowy – co to jest?

Zespół serotoninowy, inaczej zespół serotoninergiczny jest to stan wywołany nadmiernym pobudzeniem receptorów dla serotoniny w obrębie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Występuje on stosunkowo rzadko, jednak może pojawić się w każdym wieku. Syndrom serotoninowy może przybierać przebieg od łagodnego, po ciężki – wymagający hospitalizacji. 

Zespół serotoninowy – przyczyny

Wystąpienie zespołu serotoninergicznego może wynikać zarówno z celowego nadużycia leków pobudzających wydzielanie serotoniny, jak i zmiany warunków zażywania zleconych farmaceutyków. Zastosowanie 2 lub więcej leków zwiększających aktywność serotoniny – inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) i inhibitorów monooaminooksydazy (MAO), jest jedną z przyczyn zespołu serotoninowego o ciężkim przebiegu, który charakteryzuje się największą śmiertelnością. Wystąpienie objawów warunkowane może być również zastosowaniem innych leków, takich jak neuroleptyki, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne lub stosowaniem narkotyków stymulujących wydzielanie serotoniny np. amfetaminy i jej pochodnych oraz syntetycznych dopalaczy. Także zmiana dawki, rodzaju stosowanego leku lub wprowadzenie dodatkowego leku przez lekarza, może skutkować wystąpieniem zespołu serotoninowego.

Zespół serotoninowy – objawy

Objawy zespołu serotoninowego pojawiają się zazwyczaj w ciągu 24 godzin i są związane z zachwianiem równowagi w przekaźnictwie serotoninowym. Skutkiem tego może być:

• wzrost syntezy serotoniny,
• hamowanie przekształcania i rozpadu serotoniny,
• wzrost uwalniania neuroprzekaźnika z włókien presynaptycznych,
• zwiększona aktywacja receptorów w komórkach postsynaptycznych,
• zahamowanie zwrotnego wychwytu serotoniny,
• wyciszenie działania receptorów 5-HT2A.

Wystąpienie syndromu serotoninowego wiąże się z pojawieniem zmian patologicznych w różnych narządach i układach. Obserwuje się: 

• w układzie nerwowym – zaburzenia świadomości (majaczenia, splątanie) niepokój ruchowy,
• w układzie współczulnym – tachykardia, zaburzenia termoregulacji, potliwość,
• w układzie pokarmowym – wymioty i biegunkę,
• obustronny odruch Babińskiego (przy drażnieniu podeszwy stopy dochodzi do zgięcia palucha z jednoczesnym zgięciem i „wachlarzowym” rozczapierzeniem pozostałych palców stopy),
• nadpobudliwość nerwowo-mięśniową (ruchy mimowolne, drżenia, sztywność, kloniczne kurcze mięśni),
• drgawki, hipertermię.

W zależności od nasilenia objawów wyróżnia się łagodny zespół serotoninowy, umiarkowany oraz ciężki. Dla łagodnego przebiegu charakterystyczna jest:

• tachykardia,
• nadciśnienie,
• rozszerzenie źrenic,
• pocenie,
• dreszcze,
• drżenia,
• mioklonie,
• hiperrefleksja.

Jest on trudny do zdiagnozowania ze względu na brak specyficznych objawów. 

W przebiegu umiarkowanym dodatkowo mamy do czynienia z:

• hipertermią >40°C,
• zwiększoną aktywnością jelit,
• pobudzeniem,
• nadmierną czujnością,
• zaburzeniami mowy,
• drganiami gałek ocznych.

W stanie ciężkim do objawów dochodzi:

• gorączka >41,1°C,
• wahania ciśnienia,
• sztywność mięśni i majaczenia.

Ciężki zespół serotoninowy może skutkować szeregiem powikłań takich jak:

• rabdomioliza,
• mioglobinuria,
• kwasica metaboliczna,
• niewydolność nerek,
• zespół ostrej niewydolności oddechowej,
• rozsiane wykrzepianie wewnątrznaczyniowe,
• śpiączka,
• śmierć.

Zespół serotoninowy – ile trwa i jak wygląda leczenie?

Zespół serotoninergiczny po podjęciu próby leczenia, zwykle ustępuje szybko (w ciągu 24 godzin), lecz zależy to od zastosowanych leków, a dokładnie czasu ich rozpadu we krwi. Równoczesne zastosowanie SSRI (np. fluoksetyna) i inhibitora MAO (moklobemid), może skutkować brakiem ustępowania objawów przez wiele tygodni pomimo zastosowania leczenia. Podjęcie leczenia daje zwykle duże szanse na wyzdrowienie. Najważniejsze jest trafne postawienie diagnozy i wyeliminowanie przyczyny jego pojawienia się, czyli odstawienie środków indukujących wydzielanie serotoniny. 

Łagodny zespół serotoninowy, jeżeli zostaje zdiagnozowany, zazwyczaj ma podłoże jatrogenne i ustępuje po odstawieniu środków pobudzających wydzielanie neuroprzekaźnika. U pacjentów stosuje się również leki uspokajające (benzodiazepiny) i poddaje się go obserwacji przez co najmniej 6 godzin. Przy umiarkowanej manifestacji objawów dodatkowo stosuje się antagonistów serotoniny oraz hospitalizuje pacjenta celem monitorowania akcji serca. W przypadkach ciężkich pacjent zostaje przyjęty na oddział intensywnej terapii i podawany jest mu tlen. 

Zespół serotoninowy – co robić?

Pacjent, przyjmując preparaty serotoninergiczne, powinien być świadomy możliwości wystąpienia powikłania, jakim jest zespół serotoninowy. Szczególnie trudne dla pacjenta może być rozpoznanie łagodnej postaci zespołu serotoninowego, stąd konieczne jest uwrażliwienie go na charakterystyczne symptomy. Mimo tego, że nie jest to stan powszechnie występujący, może stwarzać zagrożenie zdrowia i życia pacjenta, zatem konieczne jest jak najszybsze zgłoszenie się do lekarza, w przypadku zauważenia niepokojących objawów. Odpowiednio szybka reakcja na pojawiające się symptomy syndromu serotoninergicznego, pozwala na uniknięcie poważnych powikłań, w tym hospitalizacji i śmierci.

Ważne jest, by na własną rękę nie odstawiać leków i nie podejmować żadnych nieprzemyślanych działań do czasu konsultacji z lekarzem. Z drugiej strony konieczne jest również uświadamianie klinicystom, by przykładali szczególną uwagę do reakcji pacjenta na wprowadzane leki serotoninergiczne, szczególnie przy zmianach dawek wcześniej podawanych preparatów lub podawaniu kilku leków o analogicznym działaniu równocześnie, aby zmniejszyć śmiertelność pacjentów z zespołem serotoninowym.

Mgr Jolanta Pawłowska