Zespół Sotosa – jak przebiega? Jak wygląda leczenie?

Zespół Sotosa, znany również jako Sotos syndrome lub gigantyzm mózgowy, to rzadkie, wrodzone zaburzenie genetyczne, rozwijające się na skutek mutacji genu NSD1, regulującego wzrost i rozwój komórek. Nazwa choroby pochodzi od nazwiska lekarza, dr Juana Sotosa, który opisał ją jako pierwszy w 1964 r. 

Zespół Sotosa charakteryzuje się szeregiem specyficznych objawów, takich jak szybki wzrost w okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym, duży obwód głowy i charakterystyczny wygląd twarzy, a także zwiększone ryzyko wystąpienia problemów neurologicznych i kardiologicznych. Dzieci z tym zespołem mogą doświadczać opóźnienia w rozwoju intelektualnym, problemów z koordynacją ruchową oraz trudności w nauce. W artykule poniżej opisujemy przyczyny, objawy, diagnostykę oraz dostępne strategie leczenia zespołu Sotosa, które mogą być przydatne dla pacjentów i ich opiekunów.

Częstość występowania zespołu Sotosa

Dokładna częstość występowania zespołu Sotosa nie została precyzyjnie ustalona. Jeszcze do niedawna szacowano ją na ok. 1:10 000-1:14 000 żywych urodzeń, obecnie jednak mówi się, że może ona wynosić nawet 1:5000. Wynika to z faktu, że dopiero od 2002 r., kiedy to zidentyfikowano gen odpowiedzialny za rozwój zespołu Sotosa, możliwe stało się wykonanie badań genetycznych, pozwalających na postawienie rozpoznania. Wcześniejszy brak możliwości diagnostycznych obniżał rozpoznawalność zespołu Sotosa, co mogło prowadzić do zaniżenia oszacowań dotyczących częstości występowania tej choroby.

Jak długo żyją osoby z zespołem Sotosa?

Zespół Sotosa jest chorobą genetyczną, która w większości przypadków nie ogranicza znacząco długości życia, choć w niektórych przypadkach mogą występować powikłania skracające życie. Współczesna opieka medyczna oraz wczesna diagnoza i leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia i zmniejszyć ryzyko powikłań. Wiele osób z zespołem Sotosa żyje do wieku dorosłego, choć mogą one zmagać się z różnymi problemami zdrowotnymi, takimi jak trudności w rozwoju, zaburzenia neurologiczne czy skłonność do infekcji.

Zespół Sotosa – przyczyny

Rozwój objawów charakterystycznych dla zespołu Sotosa jest wynikiem delecji (czyli utraty materiału genetycznego) lub mutacji punktowej w genie NSD1, który znajduje się na ramieniu długim 5 chromosomu (5q35). Co ciekawe, w 90% przypadków nie jest to choroba dziedziczna. Tylko w około 5-10% przypadków choroba jest dziedziczona w sposób autosomalny dominujący od jednego z rodziców (co oznacza, że jedna nieprawidłowa kopia genu jest wystarczająca do wystąpienia objawów chorobowych). U zdecydowanej większości pacjentów zespół Sotosa powstaje w wyniku mutacji de novo, czyli nowej, spontanicznej mutacji, do której dochodzi w trakcie rozwoju płodowego dziecka. Oznacza to, że pacjent jest pierwszą osobą w rodzinie z tą chorobą. W takich sytuacjach ryzyko, że kolejne dziecko również urodzi się z zespołem Sotosa, jest bardzo małe i wynosi mniej niż 1%. 

Gen NSD1 (ang. nuclear receptor-binding SET domain protein 1), odpowiedzialny za rozwój zespołu Sotosa, został zidentyfikowany na ramieniu długim chromosomu 5 (5q35). Gen ten koduje białko będące metylotransferazą histonową, które odgrywa ważną rolę w regulacji ekspresji genów związanych z rozwojem i różnicowaniem komórkowym oraz wzrostem komórek. U około 90% pacjentów z klinicznymi objawami zespołu Sotosa można zdiagnozować mutację genu NSD1 lub delecję w obrębie jego regionu. W pozostałych przypadkach, w których nie da się zidentyfikować mutacji, odpowiedzialne mogą być inne, niezdefiniowane jeszcze geny. 

Zmiany w genie NSD1 występują nie tylko u pacjentów z zespołem Sotosa. Mutacje w tym rejonie zostały też wykryte u pacjentów z zespołem Beckwitha-Wiedemanna, zespołem mikroduplikacji 5q35 oraz niektórymi typami nowotworów (np. ostrą białaczką szpikową lub rakiem płaskonabłonkowym). Oznacza to, że obecność mutacji w tym miejscu nie jest wystarczająca do rozpoznania zespołu Sotosa, a ostateczna diagnoza musi być potwierdzona obrazem klinicznym.

Jak objawia się zespół Sotosa u dzieci?

Zespół Sotosa rzadko kiedy jest wykrywany na etapie prenatalnym. W większości przypadków ciąża przebiega bez poważnych problemów, a nieprawidłowości stają się zauważalne dopiero po urodzeniu dziecka, gdy pojawiają się charakterystyczne cechy fizyczne i opóźnienia rozwojowe. Jednak u niektórych ciężarnych mogą pojawić się pewne niespecyficzne cechy, które wymagają dodatkowej kontroli. U dzieci z zespołem Sotosa stwierdza się np. makrosomię płodową, czyli nadmierny wzrost i zwiększoną masę ciała płodu w stosunku do wieku ciążowego. W badaniu USG można również zauważyć powiększony obwód głowy dziecka (makrocefalię), wydłużone kości długie oraz zwiększoną ilość płynu owodniowego. Wielowodzie jest czynnikiem zwiększającym ryzyko przedwczesnego porodu lub nadmiernego rozciągnięcia macicy, co może wymagać dodatkowego monitorowania w czasie trwania ciąży. Większy rozmiar płodu może również wpływać na sposób porodu: w niektórych przypadkach zaleca się cesarskie cięcie, zwłaszcza jeśli główka dziecka jest na tyle duża, że może utrudnić poród siłami natury.  

Noworodki z zespołem Sotosa często mają trudności z karmieniem, które są wynikiem braku koordynacji ssania i połykania. Problemy te mogą prowadzić do trudności w przyjmowaniu pokarmu oraz ryzyka krztuszenia się, co zwiększa ryzyko aspiracji pokarmu do dróg oddechowych i może prowadzić do poważnych infekcji płuc. Niemowlęta z zespołem Sotosa mają okrągłą twarz z nadmiernie dużą twarzoczaszką w stosunku do mózgoczaszki, jednak w pierwszych miesiącach życia dziecka cechy dysmorfii są zazwyczaj słabo wyrażone i stają się wyraźniejsze dopiero po 12. miesiącu życia. 

Do charakterystycznych zmian związanych z zespołem Sotosa zalicza się m.in.:

• dużą, wydłużoną głowę (makrocefalię),
• wystającą żuchwę z wąską, specyficzną (spiczastą) brodą,
• wysokie, szerokie czoło,
• opóźniony wzrost włosów oraz przedwczesne łysienie w okolicach czołowych i skroniowych,
• kształt twarzy przypominający odwróconą gruszkę,
• skośne ustawienie szpar powiekowych ku dołowi,
• hiperteloryzm, czyli szeroko rozstawione oczy,
• wysokie podniebienie,
• zaczerwienione policzki,
• duże uszy, dłonie i stopy.

Dzieci z zespołem Sotosa często doświadczają także opóźnień w rozwoju psychoruchowym, czego skutkiem może być m.in.: opóźniona nauka chodzenia i mówienia, trudności w nauce, problemy z koncentracją oraz różny stopień niepełnosprawności intelektualnej. Opóźnienie mowy może również wynikać z nieleczonej wady słuchu. W późniejszym okresie życia dzieci z zespołem Sotosa często zmagają się z jąkaniem, trudnościami w posługiwaniu się bardziej złożonym słownictwem oraz monotonnym tonem głosu. Często też występują u nich obniżone napięcie mięśniowe, co wpływa na koordynację ruchową oraz problemy ortopedyczne, takie jak skolioza czy płaskostopie. Jednym z najbardziej typowych objawów zespołu Sotosa jest zaawansowany wiek kostny, obserwowany u 75% dzieci z tym schorzeniem.

Dzieci z zespołem Sotosa mogą prezentować rozwój intelektualny na poziomie prawidłowym lub opóźnionym. Wiele osób z zespołem Sotosa kończy szkołę i zdobywa wykształcenie, choć często mają trudności z rozumieniem tekstów czy rozwiązywaniem zadań matematycznych. Wczesna interwencja, obejmująca rehabilitację, terapię logopedyczną i wsparcie edukacyjne, może znacząco poprawić funkcjonowanie dziecka.

Pod względem zachowania dzieci te często wykazują nieśmiałość i nadwrażliwość, co może powodować trudności w interakcjach społecznych. Niektóre z nich przejawiają także zachowania obsesyjno-kompulsyjne oraz mają problemy z regulacją emocji. Wiele z tych dzieci zmaga się również z problemami lękowymi i fobiami, które zakłócają ich codzienne funkcjonowanie. 

W badaniu neurologicznym pacjentów z zespołem Sotosa obserwuje się często nieprawidłowości w budowie mózgu, takie jak: poszerzenie układu komorowego, agenezję lub hipoplazję ciała modzelowatego, jamistość przegrody przezroczystej i wodogłowie. U około 25% dzieci z zespołem Sotosa występują napady drgawkowe, z czego połowa z nich to drgawki gorączkowe, pojawiające się podczas wysokiej gorączki.

Do pozostałych nieprawidłowości, które mogą wskazywać na podejrzenie zespołu Sotosa zalicza się również:

• deformacje stóp,
• skrzywienie kręgosłupa,
• zwichnięcie stawu biodrowego,
• kolana koślawe,
• kolana szpotawe,
• osłabienie układu odpornościowego,
• wady wzroku (najczęściej nadwzroczność),
• przedwczesne dojrzewanie,
• problemy stomatologiczne (przedwczesne wyrzynanie się zębów, zmiana koloru zębów, nasilona próchnica, brak zawiązków zębów stałych, większa podatność na zapalenie dziąseł i ropnie),
• wrodzone wady układu sercowo-naczyniowego i moczowo-płciowego. 

Diagnostyka i leczenie dzieci z zespołem Sotosa

Diagnostyka genetyczna zespołu Sotosa stała się możliwa dopiero po odkryciu genu odpowiedzialnego za tę chorobę, co miało miejsce 20 lat temu. W związku z tym, wszyscy pacjenci z podejrzeniem zespołu Sotosa powinni zostać skierowani na badanie genetyczne wykrywające delecje i mutacje punktowe w rejonie genu NSD1. W diagnostyce różnicowej należy też uwzględnić inne jednostki chorobowe, które mogą dawać podobne objawy do zespołu Sotosa, takie jak np.: zespół Weavera, zespół Bannayana-Zonana, zespół Beckwitha-Wiedemanna, zespół Perlmana, zespół łamliwego chromosomu X, zespół Marfana i akromegalię. Wczesna diagnoza umożliwia szybkie rozpoczęcie działań, które pomagają w poprawie komfortu życia.

Obecnie, podobnie jak w przypadku innych chorób genetycznych, nie istnieje możliwość wyleczenia zespołu Sotosa. Niemniej jednak dostępne są metody łagodzenia objawów oraz poprawy jakości życia pacjentów. Kluczowe w leczeniu są regularne terapie, takie jak wczesna stymulacja rozwoju, terapia zajęciowa, fizjoterapia, rehabilitacja oraz opieka logopedyczna. W przypadku wystąpienia problemów zdrowotnych związanych z zespołem Sotosa, takich jak epilepsja czy dolegliwości gastroenterologiczne, wdrażane jest odpowiednie leczenie farmakologiczne lub terapie łagodzące objawy. W przypadku agresywnych zachowań, które wpływają na koncentrację dzieci, stosuje się leczenie farmakologiczne. Obecnie najczęściej stosowane są leki wykorzystywane w terapii ADHD.