FSH

Oznaczanie stężenia hormonu folikulotropowego (FSH) stosowane jest w  diagnostyce niepłodności i impotencji oraz zaburzeń miesiączkowania i dojrzewania. Hormon dojrzewania pęcherzyków (FSH, folitropina) jest gonadotropiną syntetyzowaną przez komórki beta gruczołowej części przysadki mózgowej. FSH zapewnia rozwój i podtrzymuje funkcję tkanek gonadalnych, produkujących i uwalniających hormony steroidowe. Mechanizm wydzielania i regulacji FSH jest charakterystyczny dla danej płci. U kobiet FSH uczestniczy w selekcji i utrzymaniu pęcherzyka dominującego w jajniku oraz reguluje charakterystyczne dla fazy cyklu miesiączkowego zmiany w endometrium. Rosnące stężenie FSH stymuluje pęcherzyki jajnika do produkcji androstendionu, który jest następnie aromatyzowany do estradiolu. Nasilona produkcja estradiolu stymuluje rozwój komórek ziarnistych (poprzez inhibinę), co skutkuje spadkiem produkcji FSH, zapobiegając rozwojowi dodatkowych pęcherzyków. Następnie estradiol i progesteron, produkowane w jajniku przez powstające z pęcherzyka ciałko żółte, oddziałują na podwzgórze, wzmacniając efekt hamowania produkcji FSH na drodze sprzężenia zwrotnego. U kobiet po menopauzie, spadek poziomu estradiolu, związany z upośledzeniem jajników, powoduje wzrost poziomu FSH. U mężczyzn, FSH jest odpowiedzialny za stymulację i podtrzymanie spermatogenezy, działając na komórki Sertoliego. Wydzielanie FSH jest regulowane przez testosteron i estradiol, działające na podwzgórze na drodze ujemnego sprzężenia zwrotnego. Podwzgórze oddziałuje na przysadkę za pomocą hormonu  gonadoliberyny (GnRH). Stężenie FSH u kobiet zależne jest od dnia cyklu miesiączkowego i zmienia się wraz z wiekiem. Wykazuje zmienność dobową z maksimum w godzinach porannych.  Ze względu na związek  zaburzeń stężenia FSH z różnymi etapami oddziaływań osi podwzgórze-przysadka-gonady rozróżnia się:

• hipogonadotropowy hipogonadyzm - stężenie FSH jest obniżone w wyniku zaburzeń funkcji podwzgórza lub przysadki, 
• hipergonadotropowy hipogonadyzm - stężenie FSH jest podwyższone w wyniku zaburzeń funkcji gonad. 

Zaburzenia funkcji osi podwzgórze-przysadka-gonady są jedną z wielu przyczyn zaburzeń płodności. Pomiary stężenia FSH,  łącznie z oznaczeniem stężenia estradiolu i inhibiny B są stosowane w ocenie rezerwy jajnikowej. 

Przyczyny wzrostu stężenia: hipergonadotropowy hipogonadyzm

przyczyny: naświetlania gonad, zapalenie jąder (powikłanie po śwince), kastracja, ooferektomia, leki cytotoksyczne, nowotwory gonad, choroby autoimmunologiczne gonad, infekcje gonad, przedwczesne wygasanie czynności jajników, defekty chromosomowe np. zespół Klinefeltera (płeć męska) i zespół Turnera (płeć żeńska), defekty biosyntezy androgenów, niedorozwój gonad, menopauza, niedobór fazy lutealnej oraz mieszane: np. zespół Noonan.

Przyczyny spadku stężenia: hipogonadotropowy hipogonadyzm

przyczyny: wrodzony lub nabyty panhipopituaryzm, zespół Sheehana, nowotwory przysadki, operacja przysadki, nowotwory podwzgórza, nacieki podwzgórza, stany zapalne podwzgórza, zespół Kallmanna, hiperprolaktynemia, niedożywienie, anoreksja, leki, stres.

Parametr wykazuje zmienność dobową mieszczącą się w zakresie referencyjnym. Należy dążyć do wykonywania oznaczeń o zbliżonej porze.

Badanie FSH polega na pomiarze stężenia hormonu folikulotropowego we krwi. FSH uczestniczy w regulacji cyklu miesiączkowego u kobiet, a także w istotny sposób wpływa na płodność oraz gospodarkę hormonów płciowych zarówno u kobiet, jak i mężczyn. Jakie dokładnie funkcje pełni FSH w ludzkim organizmie, kiedy należy badać FSH, kto powinien oznaczyć stężenie FSH oraz o czym mogą świadczyć nieprawidłowe wyniki FSH?

Badanie FSH to test diagnostyczny, który przeprowadzany jest w próbce krwi żylnej. Test ten polega na pomiarze stężenia hormonu folikulotropowego (nazywanego także folikulotropiną), produkowanego przez przedni płat przysadki. Hormon ten pełni istotne funkcje u obu płci, związane m.in. z dojrzewaniem płciowym, funkcjonowaniem gonad oraz regulowaniem płodności.

U kobiet FSH odpowiada za regulowanie przebiegu cyklu miesiączkowego. Folikulotropina stymuluje wzrastanie pęcherzyków jajnikowych oraz owulację, czyli uwolnienie komórki jajowej z jajnika do jajowodu. Proces ten jest niezbędny do zapewnienia prawidłowej płodności oraz umożliwia zajście zapłodnienia i rozwój ciąży – między innymi z tego powodu właściwe stężenia FSH we krwi są szczególnie istotne u kobiet starających się o potomstwo.

FSH u kobiet wspomaga prawidłową produkcję żeńskich hormonów płciowych, takich jak estradiol oraz progesteron – poprzez to działanie folikulotropina uczestniczy m.in. w dojrzewaniu endometrium w przebiegu cyklu miesiączkowego oraz zapewnia prawidłowe wyrażenie kobiecych cech płciowych w okresie dojrzewania.

FSH jest przede wszystkim kojarzone z żeńskimi hormonami płciowymi, jednak folikulotropina pełni także istotne funkcje w męskim organizmie. FSH u mężczyzn w sposób istotny wpływa na produkcję męskich komórek płciowych, czyli plemników poprzez stymulację wzrostu cewek nasiennych w obrębie jąder. Dodatkowo FSH zwiększa produkcję białka odpowiedzialnego za wiązanie męskich hormonów płciowych, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania testosteronu w organizmie.

Produkcja oraz wydzielanie FSH przez przysadkę regulowane są przez wielopoziomowe procesy biochemiczne wykorzystujące mechanizm sprzężenia zwrotnego. Wzrost stężeń we krwi hormonów, których wydzielanie stymuluje folikulotropina wpływa w sposób hamujący na czynność wydzielniczą podwzgórza w obrębie produkcji GnRH, czyli gonadoliberyny. Hormon ten oddziałuje na przysadkę, co stymuluje ten narząd do produkcji FSH. Hamowanie wydzielania gonadoliberyny w podwzgórzu pośrednio będzie więc zmniejszać także sekrecję FSH. Ze względu na złożoność procesów związanych z gospodarką hormonalną w celu oceny jej zaburzeń często niezbędne jest wykonanie licznych testów diagnostycznych, które będą w stanie w sposób precyzyjny zobrazować ewentualne zaburzenia w obrębie układu wewnątrzwydzielniczego. W celu precyzyjnego wykrycia źródła problemów zdrowotnych niezbędne jest zestawienie otrzymanych wyników ze sobą oraz uwzględnienie dodatkowych uwarunkowań zdrowotnych pacjenta. Warto pamiętać także, że stężenie FSH we krwi u kobiet zależne jest m.in. od wieku pacjentki oraz od tego, w którym dniu cyklu miesiączkowego zostało wykonane badanie.

Oznaczenie stężenia FSH we krwi bardzo często wchodzi w skład szerszych pakietów diagnostycznych, które mają na celu wykrycie różnego typu zaburzeń gospodarki hormonalnej u kobiet. Badanie FSH często wykonywane jest np. w przebiegu diagnostyki PCOS, czyli zespołu policystycznych jajników. Schorzenie to występuje często – szacuje się, że nawet do ok. 15% kobiet w wieku reprodukcyjnym może cierpieć na PCOS. W przebiegu PCOS dochodzi do zaburzeń budowy oraz funkcji jajników, co pośrednio przekłada się na wieloaspektowe nieprawidłowości hormonalne oraz związane z nimi powikłania zdrowotne.

Pomiar poziomu FSH we krwi u kobiet jest także jednym z podstawowych badań wykorzystywanych do diagnozowania przyczyn żeńskiej niepłodności oraz zaburzeń przebiegu cyklu miesiączkowego. Badanie FSH używane jest także do rozpoznawania menopauzy, po której poziomy folikulotropiny we krwi ulegają znaczącym podwyższeniom. Różnego typu zaburzenia dojrzewania, choroby przysadki oraz hipogonadyzm także stanowią wskazania do oznaczenia poziomu FSH we krwi.

U mężczyzn także wykonuje się badanie FSH – najczęściej zlecane jest ono w celu wykrycia i różnicowania różnego typu zaburzeń funkcjonowania jąder, które pośrednio mogą prowadzić do wystąpienia niepłodności. Badanie to wykonywane jest również podczas procesu diagnostycznego zaburzeń osi hormonalnej podwzgórze – przysadka – jądra. Nieprawidłowy przebieg procesu dojrzewania oraz objawy hipogonadyzmu (zarówno hipogonadotropowego jak i hipergonadotropowego) także mogą stanowić wskazanie do oznaczenia stężenia FSH u mężczyzn.

Hormon folikulotropowy pełni wiele funkcji w ludzkim organizmie, które w sposób istotny wpływają na jego całościowe funkcjonowanie. Z tego względu nieprawidłowe stężenia FSH mogą prowadzić do wystąpienia wielu dolegliwości chorobowych, które będą dotyczyły licznych tkanek i narządów. Przeprowadzenie oznaczenia FSH we krwi zalecane jest w przypadku zaobserwowania dolegliwości takich jak m.in.:

• Niepłodność u obu płci, definiowana jako długotrwała niemożność zajścia w ciążę pomimo regularnych stosunków płciowych bez stosowania antykoncepcji,
• Zaburzenia miesiączkowania u kobiet, objawiające się nieregularnymi cyklami miesiączkowymi,
• Objawy menopauzy (szczególnie przedwczesne) u kobiet, takie jak m.in. brak miesiączki, uderzenia gorąca, przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, pogorszenie nastroju,
• Objawy hiperandrogenizacji u kobiet – hirsutyzm (zwiększone owłosienie typu męskiego), obniżenie barwy głosu, nasilony trądzik, łysienie androgeniczne,
• Zaburzenia dojrzewania płciowego u nastolatków obu płci – zarówno przedwczesna, jak i opóźnione dojrzewanie,
• U mężczyzn – nieprawidłowy obraz badania nasienia, który może wskazywać na zaburzenia funkcji jąder.

Stężenie FSH we krwi ulega regularnym zmianom – zarówno w ciągu doby, jak i w czasie trwania cyklu miesiączkowego. Z tego względu, podobnie jak w przebiegu wielu innych badań hormonalnych pobranie krwi do oznaczenia poziomu FSH powinno zostać przeprowadzone rano. U kobiet najczęściej wykonanie tego testu zaleca się pomiędzy 2, a 5 dniem cyklu miesiączkowego. Nie zachodzi konieczność stawienia się na badanie na czczo.

Dokładny zakres przygotowania oraz czas przeprowadzenia badania zależne mogą być od celu diagnostycznego tego testu oraz dodatkowych badań wykonywanych jednoczasowo. W celu uzyskania precyzyjnych zaleceń na temat przygotowania do badania FSH należy skonsultować się z lekarzem, który zlecił wykonanie omawianego testu laboratoryjnego.

Badanie przeprowadzane jest w próbce krwi żylnej, która najczęściej pobierana jest z naczynia zlokalizowanego w dole łokciowym. Przed stawieniem się na pobranie krwi zaleca się zadbać o właściwy stopnień nawodnienia organizmu, co pozwoli na lepsze wypełnienie łożyska naczyniowego oraz ułatwi proces pobrania próbki.

W celu interpretacji wyników badania FSH należy zestawić otrzymane rezultaty z zakresem referencyjnym dla tego hormonu, który każdorazowo umieszczany jest na wydawanej pacjentowi dokumentacji. Należy pamiętać, że normy dla stężenia FSH różnią się, w zależności od fazy cyklu miesiączkowego oraz okresu życia kobiety.

Niektóre leki stosowane przez pacjentkę także mogą wpływać na stężenia poszczególnych hormonów płciowych, w tym FSH. Z tego względu w celu kompleksowej interpretacji wyników najlepiej skonsultować się z lekarzem, który zestawi otrzymane dane z wynikami innych badań diagnostycznych oraz całościowym obrazem klinicznym. Dzięki temu będzie możliwe odpowiedzialne zaplanowanie dalszego postępowania diagnostyczno-leczniczego.

Zbyt wysokie wartości FSH we krwi mogą wskazywać na występowanie różnych stanów chorobowych. Przykładowe schorzenia, w przebiegu których może dochodzić do podwyższenia FSH to m.in.:

• Przedwczesna menopauza,
• Hipogonadyzm hipergonadotropowy,
• Niewydolność jajników,
• Zespół Turnera (u kobiet),
• Zespół Klinefeltera (u mężczyzn),
• Niewydolność jąder.

Obniżone stężenia FSH we krwi mogą prowadzić do wtórego rozwoju zaburzeń wydzielania hormonów płciowych u obojga płci. Mowa wówczas o hipogonadyzmie hipogonadotropowym. Przykładowe schorzenia, które mogą przebiegać z niskim FSH to np.:

• PCOS, czyli zespół policystycznych jajników,
• Hiperprolaktynemia, wywoływana m.in. przez gruczolaki przysadki,
• Niedoczynność podwzgórza,
• Niedoczynność przysadki,
• Przewlekły stres,
• Niedożywienie.