Witamina A

Znajomość stężenia witaminy A (retinolu) we krwi rozstrzyga o konieczności suplementacji retinolu i potwierdzeniu przedawkowania,  jest przydatna w diagnostyce zespołu złego wchłaniania, ślepoty zmierzchowej czy kontroli leczenia pozajelitowego. Termin witamina A obejmuje grupę retinoidów rozpuszczalnych w tłuszczach, głównie retinolu i estrów retinylu. Witamina A wpływa na: wzrost i różnicowanie komórek; sygnalizację wewnątrzkomórkową; funkcje układu odpornościowego; rozrodczość; wzrost i rozwój narządów – m.in. serca, płuc, oczu.  Zapewnia prawidłowe widzenie jako składnik światłoczułego białka siatkówki – rodopsyny. Źródłami witaminy A: są formy preformowane: retinol i estry retinylu oraz jako prowitamina A –  karotenoidy. Preformowana witamina A znajduje się w żywności pochodzenia zwierzęcego: w produktach mlecznych, jajach, rybach i podrobach (wątrobie).  Prowitaminą witaminą A są barwniki roślinne, karotenoidy: beta-karoten, alfa-karoten i beta-kryptoksantyna, przekształcane w witamina A w jelicie za pośrednictwem enzymu BCMO1 (beta-karoteno-monooksygenazy typu 1). Większość prowitaminy A pochodzi z zielonych, pomarańczowych i żółtych warzyw liściastych, przetworów pomidorowych, owoców i niektórych olejów roślinnych. Niekiedy  witamina A dodawana jest do produktów spożywczych, np. mleka, margaryny lub płatków śniadaniowych. Zalecane dzienne spożycie witaminy A jest podawane jako ekwiwalenty aktywności retinolu, RAE (ang. retinol activity equivalents), który uwzględnia różną bioaktywności retinolu i karotenoidów przekształcanych w retinol. Organizm może wchłonąć od 75% do 100% retinolu, lecz tylko od 10% do 30% beta-karotenu (prowitaminy) z pożywienia. Gotowanie i obróbka cieplna mogą zwiększyć biodostępność beta-karotenu. Większość witaminy A w organizmie magazynowana jest w wątrobie w postaci estrów retinylu. W odpowiedzi na zapotrzebowanie tkanek, retinol uwalniany jest z wątroby w stosunku 1:1 z białkiem nośnikowym (TTR). We krwi kompleks połączony jest z transtyretyną (TTR).  Zbyt małe stężenia retinolu w osoczu lub surowicy, nie stanowią miary całkowitej rezerwy organizmu, lecz  wskazują na funkcjonalny niedobór. Nieadekwatny do rezerw spadek stężenia we krwi może wiązać się z ostrą lub chroniczną infekcją. Chroniczny niedobór witaminy A spotykany jest w krajach rozwijających się, z powodu ograniczonego dostępu do żywności pochodzenia zwierzęcego i żywności bogatej w karotenoidy, związanych z ubóstwem i tradycyjną dietą. Może również wynikać ze zmienności genetycznej w zakresie konwersji beta-karotenu do witaminy A, związanej z polimorfizmami w genie BCMO1, zmniejszającymi aktywność enzymu. Najczęstszym objawem klinicznym niedoboru witaminy A jest kseroftalmia, rozwijająca się po obniżeniu stężenia retinolu w osoczu i wyczerpaniu rezerw witaminy A w oku. Pierwszym objawem jest ślepota nocna, czyli niezdolność widzenia przy słabym oświetleniu lub w ciemności, w wyniku niskiego poziomu rodopsyny w siatkówce. Kseroftalmia wpływa również na rogówkę i może ostatecznie prowadzić do trwałej ślepoty. Przewlekły niedobór witaminy A wiąże się również z nieprawidłowym rozwojem płuc, chorobami układu oddechowego  oraz zwiększonym ryzykiem anemii i zgonu. Mały zapas witaminy A w wątrobie i w osoczu stwierdzany jest przez pierwszy rok życia wcześniaków, o ile nie zostaną poddane suplementacji. Niedobór witaminy A stwierdzany jest u osób z mukowiscydozą, cierpiących na niewydolność trzustki i stąd trudności we wchłanianiu tłuszczu; u osób z chorobą Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego; u osób bez względu na wiek  świeżo zdiagnozowaną celiakią. Gromadzony w wątrobie nadmiar witaminy A może się kumulować. Ostra toksyczność witaminy A (hiperwitaminoza A), manifestuje się w ciągu kilku dni/ tygodni po przyjęciu wysokich dawek (> 100 razy wyższych niż zalecane). Objawami są: silny ból głowy, niewyraźne widzenie, nudności, zawroty głowy, bóle mięśni i problemy z koordynacją. W ciężkich przypadkach następuje wzrost ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego prowadzący do senności, śpiączki, niekiedy śmierci. Przewlekła hiperwitaminoza A może powodować suchość skóry, bóle mięśni i stawów, zmęczenie, depresję oraz nieprawidłowe wyniki badań czynności wątroby. Najczęstszym skutkiem długotrwałego, nadmiernego, spożycia beta-karotenu jest karotenodermia, nieszkodliwy stan, w którym skóra staje się żółtopomarańczowa.

Witamina A to potoczne określenie na zbiór związków biochemicznych, które należą do grupy retinoidów. Z fizjologicznego punktu widzenia najważniejszy z nich jest retinol, dlatego nazwa tej substancji bywa czasami używana zamiennie z „witaminą A”. Witamina A pełni wiele istotnych funkcji, które niezbędne są do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Szczególnie ważny jest wpływ witaminy A na funkcjonowanie narządu wzroku. Poprzez przekształcenia chemiczne retinolu pod wpływem światła, na powierzchni siatkówki dochodzi do pobudzenia obecnych tam wyspecjalizowanych komórek nerwowych, co pozwala na odbiór bodźców wizualnych oraz gwarantuje prawidłowe widzenie. Z tego powodu niedobory witaminy A mogą prowadzić do rozwoju zaburzeń widzenia, w szczególności tzw. kurzej ślepoty, która związana jest ze znaczącym pogorszeniem jakości widzenia po zmroku.

Witamina A uczestniczy także w utrzymywaniu zdrowia włosów, paznokci oraz skóry, gdzie zapobiega m.in. powstawaniu przebarwień. Dodatkowo retinol warunkuje właściwe wzrastanie kości oraz wzmacnia ich strukturę. Poza tkanką kostną witamina A odpowiada także za regulację odtwarzania komórek naskórka oraz komórek nabłonkowych, w tym także błon śluzowych układu oddechowego oraz układu pokarmowego.

Odpowiednie stężenia witaminy A w organizmie przyczyniają się także do prawidłowego działania układu odpornościowego, dzięki czemu możliwa jest skuteczna ochrona organizmu przed infekcjami wywoływanymi przez wiele drobnoustrojów chorobotwórczych, takich jak bakterie lub wirusy. Niektóre badania medyczne wskazują na możliwe działanie przeciwnowotworowe witaminy A, kiedy dodatkowa suplementacja retinolu może korzystnie wpływać na obniżenie ryzyka rozwoju m.in. raka żołądka. Obecnie działanie przeciwnowotworowe witaminy A jest przedmiotem wielu intensywnych badań – niektóre z nich wskazują jednak na zwiększone ryzyko wystąpienia określonych nowotworów w przypadku suplementacji witaminy A.

Witamina A jest zaliczana do tzw. przeciwutleniaczy. Związki chemiczne z tej grupy neutralizują działanie tzw. wolnych rodników, w tym reaktywnych form tlenu  które mogą wywierać niekorzystny wpływ na ludzki organizm poprzez wywoływanie stresu oksydacyjnego. Występowanie tego zjawiska wiąże się ze zwiększonym rozwojem licznych chorób, takich jak np. cukrzyca lub miażdżyca. Warto zaznaczyć, że stosowanie przeciwutleniaczy w celu zapobiegania działaniu stresu oksydacyjnego na ludzki organizm jest nadal przedmiotem istotnych kontrowersji, a zasadność takiego działania nie została jednoznacznie potwierdzona w badaniach medycznych

Badanie stężenia witaminy A we krwi zalecane jest w przypadku, gdy występują objawy, które mogą wskazywać na niedobory retinolu. Najczęściej do ich rozwoju dochodzi w przypadku stosowania nieprawidłowej diety oraz u osób przewlekle nadużywających alkoholu. Niedobory witaminy A związane są wówczas z uszkodzeniami wątroby, która odgrywa istotną rolę w procesach magazynowania oraz przekształcania chemicznego retinolu. Warto pamiętać także, że w określonych przypadkach występuje zwiększone zapotrzebowanie na witaminę A, które także może prowadzić do rozwoju niedoborów. Szczególnie dotyczy to małych dzieci, kobiet w ciąży oraz kobiet karmiących piersią.

Oznaczenie stężeń witaminy A we krwi powinno zostać przeprowadzone także w przypadku występowania dolegliwości związanych z nadmiarem witaminy A w organizmie. Najczęściej do rozwoju tego zjawiska dochodzi w wyniku stosowania nadmiernych ilości suplementów diety, które zawierają witaminę A. Z tego powodu nie należy przekraczać zalecanego dziennego spożycia tego typu środków.

Dokładne normy witaminy A mogą różnić się pomiędzy poszczególnymi laboratoriami, które przeprowadzają oznaczenie stężeń tej substancji we krwi. Z tego powodu każdorazowo należy porównać otrzymany wynik z wartościami referencyjnymi, które znajdują się na wydawanym pacjentowi dokumencie. W przypadku uzyskania nieprawidłowych wartości stężeń retinolu we krwi należy skonsultować się z lekarzem, który na podstawie dodatkowych objawów oraz uwarunkowań zdrowotnych pacjenta będzie w stanie poprawnie zinterpretować otrzymane dane oraz zaplanować dalsze postępowanie diagnostyczno-lecznicze.

Niedobory witaminy A najczęściej występują na skutek stosowania nieprawidłowej diety, która nie zawiera wystarczających ilości witaminy A. Kolejnym źródłem tego schorzenia może być współwystępowanie innych jednostek chorobowych, takich jak np. niewydolność trzustki, określone choroby zapalne przewodu pokarmowego lub też uszkodzenia wątroby. Dodatkowo, nieprawidłowe wchłanianie witaminy A z przewodu pokarmowego może zachodzić w przebiegu niedoborów żelaza, co także może przyczynić się do rozwoju niedoborów omawianej witaminy.

Niedobór witaminy A może prowadzić do szeregu objawów. Najczęstsze dolegliwości w przebiegu niedoboru witaminy A to m.in.:

• Kurza ślepota (ślepota zmierzchowa) – znaczące pogorszenie jakości widzenia przy słabym oświetleniu,
• Nadmierne przesuszanie rogówki oraz spojówki oka,
• Zwiększona łamliwość włosów,
• Nadmierne wypadanie włosów,
• Przesuszanie skóry,
• Rozwój wysypek oraz krost trądzikowych na skórze,
• Kruchość paznokci,
• Zwiększone ryzyko rozwoju infekcji wirusowych oraz bakteryjnych,
• Przewlekłe biegunki.

Nadmiar witaminy A jest szkodliwy dla zdrowia oraz może prowadzić do szeregu dolegliwości. Najczęściej jest on skutkiem nieprawidłowego stosowania suplementów diety oraz innych specjalistycznych preparatów, które zawierają witaminę A. Zbyt wysokie stężenia witaminy A mogą prowadzić do rozwoju następujących dolegliwości:

• Ogólne osłabienie,
• Zwiększona nerwowość,
• Nudności i wymioty,
• Pogorszenie kondycji skóry oraz włosów,
• Nadwrażliwość na światło (światłowstręt),
• Zaburzenia pracy układu nerwowego,
• Bóle głowy,
• Uszkodzenia wątroby,
• Zażółcenie błon śluzowych oraz powłok skórnych,
• Zmniejszona gęstość kości,
• Zwiększone ryzyko krwawień,
• Zaburzenia pracy nerek.

Nadmiar witaminy A jest szkodliwy dla zdrowia oraz może prowadzić do szeregu dolegliwości. Najczęściej jest on skutkiem nieprawidłowego stosowania suplementów diety oraz innych specjalistycznych preparatów, które zawierają witaminę A. Zbyt wysokie stężenia witaminy A mogą prowadzić do rozwoju następujących dolegliwości:

• Ogólne osłabienie,
• Zwiększona nerwowość,
• Nudności i wymioty,
• Pogorszenie kondycji skóry oraz włosów,
• Nadwrażliwość na światło (światłowstręt),
• Zaburzenia pracy układu nerwowego,
• Bóle głowy,
• Uszkodzenia wątroby,
• Zażółcenie błon śluzowych oraz powłok skórnych,
• Zmniejszona gęstość kości,
• Zwiększone ryzyko krwawień,
• Zaburzenia pracy nerek.

Badanie stężeń witaminy A przeprowadzane jest w próbce krwi żylnej pacjenta. Test nie wymaga od pacjenta szczególnego przygotowania. Nie występuje konieczność stawienia się na badanie na czczo lub też o określonej porze dnia. Warto pamiętać o właściwym nawodnieniu organizmu przed pobraniem krwi, jako że warunkuje ono lepsze wypełnienie łożyska naczyniowego co ułatwia przeprowadzenie pobrania krwi.