5 najrzadszych chorób genetycznych

Choroby rzadkie, czyli schorzenia, diagnozowane u mniej niż 5 na 10000 osób w populacji, dotykają ok. 6–8% ludzi na świecie. W Polsce z chorobą rzadką żyje więc od 2 do 3 milionów osób. Około 80% chorób rzadkich ma podłoże genetyczne, a połowę diagnozowanych przypadków stanowią dzieci. Schorzenia te często cechuje ciężki, długotrwały i postępujący przebieg. W wielu przypadkach mogą one stanowić zagrożenie życia lub prowadzić do trwałej niepełnosprawności. Chociaż wiele z tych chorób pozostaje nieuleczalnych, indywidualnie dobrane leczenie objawowe oraz rehabilitacja mogą znacznie poprawić jakość życia pacjentów i złagodzić objawy. W artykule poniżej przedstawiamy 5 rzadkich chorób genetycznych, piszemy jak wyglądają ich najbardziej charakterystyczne objawy i jakie badania diagnostyczne wykonać, aby możliwe było ich rozpoznanie i rozpoczęcie leczenia.

Czym są choroby genetyczne i choroby rzadkie?

Choroby rzadkie dotyczą około 300 milionów ludzi na całym świecie, co stanowi 8% globalnej populacji. Co 25. dziecko na świecie rodzi się z jedną z tych chorób. Choć każda z nich jest rzadko spotykana, to statystyki pokazują, że problem chorób rzadkich nie jest tak marginalny, jak mogłoby się wydawać. Zgodnie z definicją Unii Europejskiej, chorobą rzadką jest taka, która występuje u mniej niż 5 na 10 000 osób. W Polsce choroby rzadkie mogą dotyczyć od 2,3 do 3 milionów osób. Ok. 80% chorób rzadkich ma podłoże genetyczne, co oznacza, że ich źródłem są zmiany w materiale genetycznym, które mogą prowadzić do zaburzeń funkcjonowania organizmu.

📌Sprawdź: Wada a choroba genetyczna – czy istnieje różnica?

Choroby genetyczne mogą wynikać ze zmian strukturalnych (zmian w budowie) lub liczbowych chromosomów, bądź też mutacji w pojedynczych genach. Warto przy tym pamiętać, że nie wszystkie choroby genetyczne są dziedziczne. Część z nich może być przekazywana przez rodziców, przy czym w niektórych przypadkach wystarczy, że tylko jedno z rodziców jest nosicielem wadliwego genu lub choruje. Istnieją jednak schorzenia genetyczne, które pojawiają się spontanicznie, na skutek losowych mutacji, niezwiązanych z dziedziczeniem – określa się je mianem mutacji de novo.

Niestety, informacje na temat wielu chorób rzadkich są bardzo ograniczone, a liczba specjalistów w tej dziedzinie jest niewielka. W rezultacie pacjenci, u których występuje podejrzenie rzadkiej choroby genetycznej mają trudności z uzyskaniem właściwej diagnozy oraz rozpoczęciem leczenia. 

Jakie objawy wskazują na możliwość występowania rzadkiej choroby genetycznej u dziecka?

Diagnozowanie chorób genetycznych bywa trudne, ponieważ objawy często ujawniają się z opóźnieniem lub są niespecyficzne. Wady genetyczne mogą manifestować się na wiele sposobów, takich jak: występowanie napadów padaczkowych u dzieci, cechy dysmorficzne twarzy, nieprawidłowe napięcie mięśni, opóźnienia w rozwoju intelektualnym, w tym symptomy ze spektrum autyzmu, problemy z układem pokarmowym, zaburzenia odporności, czy nieprawidłowy wzrost.

Ponieważ około 80% chorób rzadkich ma podłoże genetyczne, konieczne jest zastosowanie specjalistycznych badań genetycznych, które są kluczowe do prawidłowego zdiagnozowania choroby. 

W rozpoznawaniu chorób rzadkich szczególnie pomocne są dwie metody genetyczne: technologia mikromacierzy (aCGH) oraz sekwencjonowanie nowej generacji (NGS) i oparte na nim badanie WES (ang. Whole Exome Sequencing), które pozwala na  analizę całego eksomu pacjenta – czyli wszystkich genów kodujących białka. Dzięki metodzie mikromacierzy wykazano, że około 20% chorób rzadkich jest wynikiem submikroskopowych zmian w chromosomach, takich jak delecje czy duplikacje. Z kolei wynik badania WES stanowi cenne źródło informacji dla lekarzy specjalistów, pomagając w dokładnym rozpoznaniu choroby i szybszym postawieniu diagnozy, ze względu na identyfikację większości mutacji odpowiedzialnych za chorobę. 

Jednym z badań, które umożliwia wykrycie wielu chorób rzadkich w ramach jednej procedury, jest przesiewowy test genetyczny Infano, które pozwala na rozpoznanie aż 72 różnych chorób genetycznych, występujących u noworodków i małych dzieci, w ramach jednego badania.

5 najrzadszych chorób genetycznych: przyczyny, objawy, leczenie

Zespół Hutchinsona-Gilforda (HGPS)

Zespół Hutchinsona-Gilforda (HGPS), znany również jako progeria, to bardzo rzadka choroba genetyczna, która powoduje przyspieszone starzenie się u dzieci. Szacuje się, że schorzenie to dotyka jednego na osiem milionów noworodków, a osoby z HGPS zwykle dożywają wieku od kilkunastu do dwudziestu lat. Progeria ma podłoże genetyczne, związane z mutacją w genie LMNA, który koduje białko laminę A – kluczowe dla struktury jądra komórkowego. Mutacja ta prowadzi do wytwarzania nieprawidłowego białka, które powoduje zmiany w strukturze komórek, a w rezultacie przyspiesza proces starzenia. Zespół Hutchinsona-Gilforda jest dziedziczony w sposób autosomalny dominujący, co oznacza, że wystarczy jedna kopia mutacji, by choroba się ujawniła.

Progeria powoduje gwałtowne objawy starzenia, które pojawiają się już w dzieciństwie i obejmują zmiany w wyglądzie, takie jak charakterystyczny wygląd twarzy (w tym wydatne oczy, cienki nos, mały podbródek), łysienie, zanik tłuszczu podskórnego, problemy ze stawami, niewydolność nerek, utratę wzroku, oraz kruchość kości. Pomimo przedwczesnego starzenia, dzieci nie rozwijają chorób neurodegeneracyjnych. Jednak ich życie jest często skrócone przez choroby sercowo-naczyniowe, takie jak miażdżyca.  

Mimo że nie ma obecnie skutecznego leczenia, wprowadzane są terapie łagodzące objawy, a w przyszłości nadzieje wiązane są z terapią genową. W ostatnich latach pojawiły się m.in. terapie celowane, takie jak inhibitory farnezylotransferazy (FTIs), które spowalniają proces starzenia. 

Postępujące kostniejące zapalenie mięśni

Postępujące kostniejące zapalenie mięśni, znane również jako fibrodysplazja, zespół Stoneman lub Fibrodysplasia Ossificans Progressiva (FOP) to rzadka choroba genetyczna (występująca u ok. 1 osoby na 2 mln), w której mięśnie, ścięgna i inne tkanki łączne ulegają stopniowemu skostnieniu (przekształcając się w tkankę kostną). Proces ten prowadzi do powstawania dodatkowych kości w ciele, co ogranicza ruchomość stawów, powodując sztywność i postępującą niepełnosprawność. 

FOP jest chorobą dziedziczną, przekazywaną w sposób autosomalny dominujący, co oznacza, że jedna kopia zmutowanego genu wystarczy, by choroba się rozwinęła. Schorzenie to jest wynikiem mutacji w genie ACVR1, który koduje receptor dla białka BMP (ang. bone morphogenetic proteins), regulującego tworzenie kości. Choroba ma charakter postępujący, a jej pierwsze objawy (w formie sztywnych guzów w obrębie mięśni) można zaobserwować już u małych dzieci. Początkowo u dziecka występują stany zapalne, które prowadzą do stopniowego tworzenia się kości w niewłaściwych miejscach, co ogranicza ruchomość. Charakterystycznym objawem jest też zniekształcenie dużych palców stóp, co może pomóc we wczesnym rozpoznaniu. W miarę postępu choroby, tworzenie się kości staje się coraz bardziej rozległe, ograniczając zdolność do poruszania się i wykonywania codziennych czynności. Skostnienia w obrębie żuchwy mogą ograniczać możliwość pełnego otwarcia ust, co utrudnia zarówno mówienie, jak i jedzenie. Dodatkowo, obecność skostnień w klatce piersiowej może powodować problemy z oddychaniem.

Powstałych zmian nie można niestety usuwać chirurgicznie, ponieważ zabiegi tego typu mogą prowadzić do dalszego rozrostu kości. Leczenie koncentruje się głównie na łagodzeniu objawów, kontrolowaniu stanów zapalnych oraz zapobieganiu urazom, które mogą wywołać nowe formowanie kości. Terapie eksperymentalne, w tym terapie genowe, są nadal w fazie badań, podobnie jak badania nad inhibitorami kinaz, takich jak palovaroten, które dają nadzieję na spowolnienie postępu choroby. 

Choroba Fieldsa

Choroba Fieldsa, znana również jako zespół Fieldsa (ang. Field’s Syndrome), jest jedną z najrzadszych chorób genetycznych, opisaną u dwóch bliźniaczek z Wielkiej Brytanii – Catherine i Kirstie Fields. To niezwykle rzadkie schorzenie neurologiczne charakteryzuje się postępującym zanikiem mięśni, upośledzeniem wzroku i słuchu, trudnościami z mówieniem i poruszaniem się. Choroba ma postępujący charakter, co oznacza, że z czasem stan pacjentek pogarsza się, jednak proces ten jest stosunkowo wolny.  

Dokładna przyczyna choroby Fieldsa nie jest jeszcze w pełni poznana. Wielu specjalistów sugeruje, że może być ona wynikiem mutacji genów związanych z rozwojem układu nerwowego, ale jak dotąd nie zidentyfikowano konkretnego defektu genetycznego będące przyczyną schorzenia. Wciąż nie ma także jednoznacznego testu diagnostycznego, który mógłby potwierdzić rozpoznanie zespołu Fieldsa ani skutecznego leczenia. Opieka nad pacjentami skupia się na rehabilitacji, wspomaganiu funkcji mięśni oraz poprawie jakości życia i wspomaganiu rozwoju dziecka, z uwzględnieniem terapii fizycznej, logopedycznej i edukacyjnej.

Zespół Ondyny

Zespół Ondyny, znany także jako wrodzony zespół ośrodkowej hipowentylacji, to rzadka choroba genetyczna, w której mózg nie kontroluje automatycznego procesu oddychania podczas snu. Osoby z tym zespołem muszą świadomie kontrolować swój oddech, np. korzystając z respiratora, ponieważ ich układ oddechowy nie działa automatycznie podczas snu, co może prowadzić do bezdechu i zatrzymania oddechu w nocy. 

Zespół Ondyny jest zwykle dziedziczony w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że dziecko musi odziedziczyć dwie mutacje (jedną od każdego z rodziców), aby zachorować. Większość przypadków choroby wynika z mutacji genu PHOX2B, który jest odpowiedzialny za rozwój układu nerwowego, w tym ośrodków odpowiedzialnych za kontrolowanie oddechu. W rzadkich przypadkach, zespół Ondyny może wynikać także z innych mutacji genowych. Objawy choroby mogą być bardzo różnorodne i zależą od nasilenia mutacji genetycznej oraz stopnia uszkodzenia ośrodków oddechowych.

Leczenie zespołu Ondyny polega głównie na stosowaniu terapii wspomagającej oddychanie oraz opieki, która pozwala pacjentom prowadzić względnie normalne życie. Terapie genowe i badania nad możliwościami modulacji układu nerwowego mogą jednak przynieść rozwiązania dla tej grupy chorych w przyszłości.  

Zespół Alicji w Krainie Czarów

Zespół Alicji w Krainie Czarów, nazywany także zespołem AIWS (ang. Alice in Wonderland Syndrome) to bardzo rzadkie schorzenie neurologiczne, które prowadzi do zniekształcenia percepcji rzeczywistości. Choroba ta jest związana z mutacjami genetycznymi, ale również z infekcjami wirusowymi, wywołanymi np. przez wirus Epsteina-Barr.   

Pacjenci z AIWS doświadczają epizodów, w których obiekty i części ciała wydają się im większe lub mniejsze niż w rzeczywistości. Inne symptomy obejmują również: zniekształcenie poczucia czasu,  halucynacje wzrokowe oraz migreny. Epizody choroby mogą trwać od kilku minut do kilku godzin, utrudniając normalne funkcjonowanie.  

Przyczynowe leczenie AIWS nie jest obecnie dostępne. Terapia koncentruje się więc na kontrolowaniu objawów poprzez leki przeciwmigrenowe oraz środki przeciwdrgawkowe.  

Czy choroby genetyczne można wyleczyć?

Choroby genetyczne u człowieka są obecnie nieuleczalne, ponieważ nie jesteśmy w stanie naprawić mutacji w genach. Niemniej jednak, wiele z ich objawów można złagodzić dzięki odpowiednio dobranej terapii. Po zidentyfikowaniu konkretnej wady genetycznej, możliwe jest wdrożenie leczenia ukierunkowanego na poprawę funkcjonowania pacjenta, dlatego tak ważne jest przeprowadzenie odpowiedniej diagnostyki genetycznej.

W przyszłości, kluczowe znaczenie w leczeniu chorób genetycznych może pełnić terapia genowa, pozwalająca na wprowadzenie zmian w ludzkim DNA w celu eliminacji wadliwych genów i zapobieganiu rozwoju choroby. Rozwój technologii, takich jak CRISPR-Cas9 czy terapie genowe, otwiera nowe możliwości leczenia i może w przyszłości uczynić rzadkie choroby genetyczne mniej dotkliwymi dla osób nimi dotkniętych. Obecnie terapia genowa jest stosowana eksperymentalnie w leczeniu chorób jednogenowych, takich jak mukowiscydoza czy fenyloketonuria, a także jako wsparcie w leczeniu schorzeń takich jak choroba Parkinsona lub rak piersi.