Borelioza u dzieci – pierwsze objawy, badania, leczenie

Borelioza to choroba wywoływana przez krętki z rodzaju Borrelia przenoszone przez kleszcze. Nie każde ugryzienie przez kleszcza kończy się zakażeniem, ale bez wątpienia każde miejsce ugryzienia powinno być poddane obserwacji. Często objawy boreliozy mogą być niespecyficzne, niezwiązane z obszarem ugryzienia, przez co choroba nie jest odpowiednio wcześnie wykrywana. Dlatego właśnie tak ważna jest wiedza na temat boreliozy oraz odpowiednia profilaktyka. 

Borelioza – co to za choroba? 

Borelioza (choroba z Lyme) została po raz pierwszy opisana na podstawie zachorowań w miejscowości Lyme w USA w 1977 roku. Gatunkiem, który najczęściej wywołuje boreliozę jest Borrelia burgdorferi, ale opisuje się również zakażenia z udziałem B. afzelii, B. spielmanii oraz B. garinii. Krętki pasożytują w układzie pokarmowym kleszczy, skąd wędrują do ich gruczołów ślinowych. W trakcie wkłucia kleszcza w skórę człowieka, wraz z jego śliną do organizmu ukąszonego dostają się chorobotwórcze krętki.

Nie każdy kleszcz jest nosicielem boreliozy. Szacuje się, że w Polsce jest to 3-34% populacji wszystkich kleszczy, przy czym odsetek ten różni się w zależności od regionu. Kleszcze bytują w zależności od stadium rozwojowego na niższych lub wyższych roślinach – trawach, zaroślach i drzewach, tak w lasach i na łąkach, jak i na terenach zieleni miejskiej. Aktywności kleszczy sprzyjają dodatnie temperatury oraz duża wilgotność – od wczesnej wiosny do dość zaawansowanej jesieni.

Objawy boreliozy u dzieci

Pierwsze objawy boreliozy mają postać miejscową. Charakterystyczny dla boreliozy jest tzw. rumień wędrujący, który pojawia się po upływie 1-4 tygodni (od 3 do 30 dnia). Jest tzw. objawem patognomonicznym choroby – objawem charakterystycznym, którego obecność stanowi podstawę do rozpoznania boreliozy i zwalnia z dalszego postępowania diagnostycznego. Problem jest, to że rumień występuje u odsetka chorych, ocenianego różnie przez różnych autorów.  W ciągu kolejnych tygodni, miesięcy a nawet lat mogą pojawiać się kolejne, już mniej specyficzne objawy dotykające m.in. stawów i układu nerwowego. 

Borelioza wczesna – rumień wędrujący

Rumień wędrujący (Erythema migrans) to charakterystyczny (patognomoniczny) dla boreliozy, miejscowy, objaw pojawiający się w stosunkowo krótkim czasie od ukąszenia (od ok. tygodnia do kilku tygodni) u 50-80% zakażonych Fazę rumienia charakteryzują:

• obecność (we wspomnianym odsetku zakażonych) bezbolesnego, szybko powiększającego się zaczerwienienia – rumienia – o średnicy przekraczającej 5 cm; z przejaśnieniem w centrum;
• rumień pojawia się w miejscu wkłucia (zwykle na kończynach, tułowiu, często na głowie i szyi;
• zaczerwienienie mniejsze niż 5 cm pojawiające się w miejscu wkłucia w czasie 2-7 dni zazwyczaj jest miejscową odpowiedzią na ugryzienie i nie należy mylić jej z rumieniem;   
• niezależne od obecności rumienia, niespecyficzne dla boreliozy objawy (na ogół ok. 7-14 dnia): gorączka, ból głowy, bóle mięśni i stawów oraz powiększenie węzłów chłonnych; 

Borelioza wczesna rozsiana

Choroba z Lyme może ujawniać się również w kolejnych postaciach („odsłonach”), bez towarzyszącego rumienia, jako:

• Pseudochłoniak boreliozowy skóry – sinoczerwony guzek pojawiający się zwykle na małżowinie usznej do 2 miesięcy od zakażenia. Występuje u ok. 2% chorych, częściej u dzieci niż u dorosłych. 

• Zapalenie stawów – dotykające zazwyczaj dużych stawów, najczęściej kolanowych. Zainfekowany staw jest obrzęknięty, bolesny i ciepły. Ostre zapalenie stawów może wystąpić już 2 tygodnie od zakażenia. 

• Borelioza oczna – występująca bardzo rzadko, najczęściej w postaci zapalenia spojówek.

• Zaburzenia pracy serca – rzadkie, zwykle wykrywane przypadkowo.

Neuroborelioza

Krętki boreliozy mogą przenikać do płynu mózgowo-rdzeniowego i wywoływać objawy ze strony układu nerwowego. Neuroborelioza manifestuje się klinicznie, na ogół, kilka tygodni – do kilku miesięcy po ukłuciu przez kleszcza i w 34-46% przypadków towarzyszy jej rumień wędrujący. Jej najczęstszą postacią jest limfocytarne zapalenie opon mózgowych z takimi objawami jak: ból głowy, światłowstręt, nudności, wymioty, zmęczenie. Często występuje izolowane porażenie nerwu twarzowego

Borelioza późna – powikłania

Nieleczona borelioza u dzieci, borelioza u dzieci leczona niewłaściwie lub ujawniająca się dopiero po kilka latach od ugryzienia przez kleszcza może przybierać postać przewlekłą, jako:

• przewlekłe zapalenie stawów,
• przewlekła neuroborelioza,
• zanikowe zapalenie skóry.

Niekiedy, nawet mimo właściwego leczenia, objawy boreliozy po jakimś czasie powracają. Przypadki przewlekłej boreliozy są trudne do zdiagnozowania i często przebiegają z okresami remisji i nawrotów. Postępowanie w przypadku boreliozy późnej powinno obejmować: antybiotykoterapię, leczenie objawowe oraz rehabilitację i fizykoterapię. 

Jak rozpoznać boreliozę? 

Obecność rumienia wędrującego przesądza o rozpoznaniu boreliozy u dzieci i dorosłych. W braku rumienia boreliozę u dzieci rozpoznaje się na podstawie wywiadu (obecność wkłutego kleszcza lub okoliczności wskazujące na ryzyko ukąszenia przez kleszcza) występujących objawów oraz dodatkowych badań laboratoryjnych (nie są konieczne w przypadku wystąpienia rumienia wędrującego).

Potwierdzenie zakażenia boreliozą uzyskuje się na pomocą dwuetapowej ścieżki serologicznych badań laboratoryjnych:

• etap przesiewowy (badania metodą ELISA lub CLIA) – we krwi wykrywane są swoiste przeciwciała IgG i IgM przeciw krętkom; jest to badanie o wysokiej czułości; wyniki graniczne i dodatnie powinny być potwierdzane w kolejnym etapie.

• etap potwierdzający (badania metodą Western-blot lub Immunoblot) – testy te pozwalają potwierdzić obecność przeciwciał specyficznych dla konkretnych gatunków Borrelia sp.; ostateczny wynik wydawany jest na podstawie algorytmów opracowanych przez producenta testu.

Badania na boreliozę u dziecka – co warto wiedzieć

• Obecność rumienia wędrującego nie wymaga dodatkowych badań – jest wskazaniem do wdrożenia leczenia.
• Przeciwciała IgM świadczące o aktywnej infekcji pojawiają się po 3-4 tygodniach od ukłucia – nie należy wykonywać badań krwi zbyt wcześnie.
• Badanie PCR w kierunku boreliozy wykrywa DNA krętków w organizmie jeszcze zanim wytworzą się przeciwciała, ale nie potwierdza aktywnego zakażenia.
• Poziom przeciwciał IgM po 6-8 tygodniach spada, ale może też utrzymywać się latami w tzw. postaci przetrwałej.
• Przeciwciała IgG wytwarzają się od 4-6 tygodnia i utrzymują się w organizmie bardzo długo, stąd nie należy ich oznaczać w celu monitorowania leczenia choroby.
• Sam dodatni wynik serologicznego badania przesiewowego nie jest potwierdzeniem choroby – wysokoczułe testy mogą dawać wyniki fałszywie dodatnie, dlatego wymagane jest ich potwierdzanie.
• Istnieją przypadki objawowej boreliozy przebiegającej bez wykrywalnych stężeń IgM.
• W diagnostyce serologicznej nie należy pomijać badań przesiewowych i rozpoczynać cyklu diagnostycznego od testu potwierdzającego, ponieważ właściwa interpretacja badania musi uwzględniać wyniki z obydwóch etapów.
• W przypadku podejrzenia neuroboreliozy wskazane jest wykonanie badania przeciwciał we krwi oraz w płynie mózgowo-rdzeniowym; można w ten sposób wykazać produkcję przeciwciał w układzie nerwowym.

Borelioza u dzieci – leczenie

Leczenie boreliozy należy rozpocząć jak najszybciej po diagnozie, aby zapobiec rozwojowi rozsianych postaci choroby. W przypadku zaobserwowania rumienia wędrującego rekomenduje się podanie antybiotyku bez względu na to, czy potwierdzono ugryzienie przez kleszcza, czy nie.

Leczenie boreliozy opiera się na terapii antybiotykiem. W zależności od postaci choroby stosuje się doksycyklinę, amoksycylinę, cefuroksym, ceftriakson lub cefotaksym. Nie zaleca się stosowania kilku antybiotyków równocześnie. Dawkowanie i czas trwania leczenia określone są w specjalistycznych rekomendacjach lekarskich.  

U dzieci stosuje się te same leki, co u dorosłych z wyjątkiem doksycykliny, którą podaje się dopiero od 8. roku życia. Dawkowanie pediatryczne dla pacjentów poniżej 12. roku życia dobierane jest do masy ciała. 

Antybiotyk na boreliozę nie powinien być stosowany dłużej niż 28 dni. W razie nawrotu choroby leczenie należy powtórzyć w takim samym schemacie jak pierwotnie. 

Profilaktyka boreliozy u dzieci

Borelioza jest chorobą, którą często trudno zdiagnozować i może powodować przewlekłe powikłania. Nie ma też do tej pory szczepionki przeciw boreliozie. Dlatego tak istotna jest wiedza na temat tej choroby – jak chronić się przed ukąszeniem kleszcza i jak postępować po ugryzieniu.

Najważniejsze zasady profilaktyki boreliozy:

• w miarę możliwości unikaj przebywania w miejscach bytowania kleszczy (lasy, zarośla, łąki), szczególnie z małymi dziećmi;
• na czas przebywania na terenach zasiedlanych przez kleszcze wybierz ubranie osłaniające ciało (długie nogawki i rękawy, nakrycie głowy, zakryte buty);
• stosuj środki odstraszające kleszcze zarówno na odzież, jak i na odsłoniętą skórę (wybieraj preparaty odpowiednie dla wieku dziecka);
• po powrocie ze spaceru uważnie obejrzyj ciało dziecka, szczególnie zagłębienia skóry i głowę;
• gdy zauważysz kleszcza wbitego w skórę: nie smaruj, nie spryskuj, nie zdrapuj, nie wykręcaj – użyj pęsety lub gotowego zestawu z apteki i wyciągnij kleszcza zdecydowanym ruchem, chwytając go jak najbliżej skóry;
• nie zwlekaj z usunięciem kleszcza – im dłużej pozostaje w ciele żywiciela tym większe ryzyko zakażenia;
• miejsce po usuniętym kleszczu zdezynfekuj i obserwuj przez około trzy tygodnie, w razie pojawienia się rumienia pilnie skonsultuj się z lekarzem.

Podsumowanie – FAQ

1. Jakie są pierwsze objawy boreliozy u dzieci?

Charakterystycznym objawem boreliozy zwykle (ale nie zawsze!) jest rumień wędrujący. Pojawia się na ogół około 2-3 tygodnie od ugryzienia (szerzej pomiędzy dniem 3-30), towarzyszą mu niespecyficzne objawy grypopodobne).

2. Jak wygląda borelioza u niemowlaka?

U dziecka zazwyczaj pojawia się rumień, mogą mu towarzyszyć objawy grypopodobne u niemowlaka sygnalizowane płaczem i brakiem apetytu.

3. Czym charakteryzuje się rumień od kleszcza u dziecka? 

Rumień u dziecka pojawia się w miejscu ukłucia. Ma postać zaczerwienionej plamy z wyraźnymi brzegami i przejaśnieniem pośrodku. Osiąga wielkość ponad 5 cm i szybko się powiększa. Nie boli i nie swędzi. 

4. Na czym polega leczenie boreliozy u dzieci?

Leczenie boreliozy u dzieci polega na szybkim podaniu antybiotyku dobranego do masy ciała. Kuracja trwa nie dłużej niż 28 dni. 

5. Czym może skutkować nieleczona borelioza u dzieci?

Nieleczona borelioza może prowadzić do rozwoju przewlekłego zapalenia stawów, przewlekłej neuroboreliozy w postaci zapalenia mózgu oraz zanikowych zmian skórnych. Objawy te mogą pojawić się nawet wiele lat po zakażeniu. 

Mgr Marta Filipowska