Choroby pasożytnicze układu pokarmowego – objawy, przyczyny, leczenie

Według dostępnych danych istnieje około 300 gatunków pasożytów człowieka, z czego w Polsce najczęściej spotyka się kilkadziesiąt z nich. Choroby pasożytnicze układu pokarmowego stanowią istotne wyzwanie diagnostyczno-terapeutyczne. Istnieje wiele kontrowersyjnych opinii i przekonań na temat tego jak je rozpoznawać i leczyć oraz jakie są możliwe drogi zarażenia. W artykule poniżej wyjaśniamy, jak wygląda odpowiedź na te trudne pytania zgodnie z najnowszym stanem wiedzy.

Choroby pasożytnicze układu pokarmowego – przyczyny i drogi zarażenia

Choroby pasożytnicze, zwane również parazytozami, stanowią istotny problem zdrowotny na całym świecie. Przyczyną ich rozwoju jest wtargnięcie do ludzkiego organizmu pasożyta, który może pochodzić z różnych grup taksonomicznych, przy czym większość chorób pasożytniczych wynika z zarażenia pierwotniakami, obleńcami, płazińcami lub stawonogami. Szacuje się, że nawet co trzeci Europejczyk może być nosicielem przynajmniej jednego gatunku pasożyta. 

Pasożyty dostają się do organizmu człowieka na jeden z wybranych sposobów:

• drogą pokarmową: poprzez spożywanie zanieczyszczonej wody lub jedzenia;
• drogą powietrzną: poprzez zaaspirowanie jaj pasożytów obecnych w powietrzu;
• poprzez niewłaściwe warunki sanitarne w trakcie przygotowywania posiłków lub niedostateczną higienę: brak mycia rąk przed posiłkiem, lub po skorzystaniu z toalety, oblizywanie brudnych rąk, obgryzanie paznokci lub używanie tych samych ręczników, co osoba chora;
• poprzez skórę, np. przez ukąszenia owadów;
• przez kontakt ze zwierzętami domowymi, szczególnie tymi, które nie są regularnie odrobaczane;
• poprzez egzotyczne podróże: szczególnie do krajów o niskim poziomie higieny i warunków sanitarnych;
• poprzez zakażenia wewnątrzmaciczne: np. pierwotniakiem Toxoplasma gondii w czasie ciąży.

Długotrwałe lub nieleczone choroby pasożytnicze prowadzą często do uszkodzenia narządów, osłabienia organizmu oraz wydzielania szkodliwych substancji, które mogą powodować reakcje alergiczne, stany zapalne oraz inne zaburzenia, takie jak niedokrwistość, dlatego tak ważne jest, aby je prawidłowo diagnozować i leczyć.

Objawy wskazujące na obecność pasożytów w układzie pokarmowym 

Objawy zarażenia pasożytniczego zależą od gatunku pasożyta i jego umiejscowienia w organizmie. Niepokojące symptomy, które mogą wskazywać na obecność pasożytów w układzie pokarmowym to m.in.: przewlekłe osłabienie, apatia i zmęczenie, lub przeciwnie – nadmierna pobudliwość i rozdrażnienie, brak apetytu, zawroty i bóle głowy, nudności i ból brzucha, biegunki, zaburzenia snu, problemy z układem krążenia, trudności z pamięcią i koncentracją, swędzenie i zmiany skórne, podwyższona temperatura, powiększenie węzłów chłonnych, kaszel. 

• W przypadku toksoplazmozy mogą ponadto pojawić się: objawy zapalenia płuc i mięśnia sercowego, powiększenie węzłów chłonnych, powiększenie śledziony i wątroby, zapalenie opon mózgowych i mózgu. Zarażenie jest szczególnie groźne dla małych dzieci (z ryzykiem wystąpienia niedorozwoju umysłowego) oraz dla kobiet w ciąży, gdzie może prowadzić do poronienia.

• Giardioza, czyli choroba spowodowana przez wielkouśćca jelitowego (Giardia intestinalis), może powodować zaburzenia trawienia i wchłaniania składników pokarmowych, co może prowadzić do niedożywienia i osłabienia organizmu. 

• Owsica to choroba wywoływana przez owsiki (Enterobius vermicularis), które zasiedlają jelito grube człowieka. Te małe pasożyty są szeroko rozpowszechnione na całym świecie, a szczególnie często występują w klimacie umiarkowanym. Owsica jest często diagnozowana u dzieci, u których główne objawy to: swędzenie odbytu, moczenie nocne, nadpobudliwość i rozdrażnienie, problemy ze snem, brak apetytu, zmęczenie.

• Włosogłówczyca jest wynikiem zarażenia włosogłówką ludzką (Trichuris trichiura), która pasożytuje w jelicie ślepym i grubym człowieka. Choroba ta powoduje zaburzenia w układzie pokarmowym, krążenia oraz nerwowym, co objawia się poprzez ból brzucha i głowy, krwisto-śluzową biegunkę, rozdrażnienie, problemy ze snem i niedokrwistość.

• Glistnica to choroba wywoływana przez glistę ludzką (Ascaris lumbricoides), jednego z najczęściej spotykanych pasożytów u ludzi na całym świecie. Glista bytuje w jelicie cienkim, ale ze względu na swój cykl życiowy, może uszkadzać również inne narządy, takie jak wątroba czy płuca. Typowe objawy to swędzenie skóry, pokrzywka, obrzęk twarzy i rąk, kaszel, łzawienie oczu, problemy ze snem oraz nadpobudliwość.

• Włośnica jest chorobą wywoływaną przez włośnia krętego (Trichinella spiralis). Objawy włośnicy obejmują gorączkę, ból brzucha i biegunkę, bóle mięśniowe oraz obrzęk twarzy jako reakcję alergiczną.

• Wągrzyca jest chorobą wywoływaną przez larwy tasiemca uzbrojonego (Taenia solium). Zarażenie zazwyczaj następuje przypadkowo, poprzez spożycie zakażonego mięsa. Objawy, które mogą wskazywać na wągrzycę, to: apatia i osłabienie, wymioty, bóle głowy, zaburzenia widzenia, problemy z pamięcią. 

• Z kolei u osób zarażonych tasiemcem występują takie objawy jak ból brzucha, nudności i wymioty, biegunki lub zaparcia, zaburzenia łaknienia, problemy ze snem, osłabienie, zmiany skórne (np. pokrzywka) oraz zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego.

Zaobserwowanie u siebie lub dziecka wymienionych wyżej objawów należy jak najszybciej zgłosić lekarzowi prowadzącemu, który będzie w stanie potwierdzić lub wykluczyć infekcję pasożytniczą, dzięki odpowiednim badaniom laboratoryjnym i obrazowym.

Diagnostyka i leczenie chorób pasożytniczych układu pokarmowego

Diagnostyka w chorobach pasożytniczych obejmuje bezpośrednie wykrywanie pasożytów i ich form przetrwalnikowych (zarówno makroskopowo, jak i mikroskopowo), badania serologiczne, wykrywanie antygenów danego pasożyta, badania genetyczne wykrywające DNA pasożytów, pośrednie badania laboratoryjne oraz badania obrazowe.

Najczęściej wykorzystywanym materiałem do bezpośredniej diagnostyki pasożytów jest kał. Makroskopowo ocenia się go pod kątem obecności całych pasożytów lub ich fragmentów. Mikroskopowe badanie kału na pasożyty wykonuje się różnymi metodami, służącymi wykryciu małych pasożytów, jaj, cyst i form przetrwalnikowych. 

Diagnostyka mikroskopowa w parazytologii może wykryć praktycznie wszystkie formy rozwojowe pasożytów (trudności występują przy ocenie Ancylostoma, Necator, Entamoeba). 

Badania serologiczne polegają na wykrywaniu specyficznych przeciwciał przeciwko konkretnym pasożytom. Ich wartość bywa ograniczona, gdyż dodatnie wyniki wskazują na kontakt z pasożytem, a niekoniecznie na aktywne zarażenie. Diagnostyka serologiczna ma większe znaczenie w przypadku rzadkich lub zawleczonych zarażeń pasożytniczych.

Ogólne badania laboratoryjne przy podejrzeniu zarażenia pasożytniczego obejmują m.in. morfologię, połączona z rozmazem krwi obwodowej, parametry stanu zapalnego (OB, CRP), IgE całkowite, CPK, próby wątrobowe. Badania obrazowe, takie jak USG, TK czy MRI, pozwalają wykryć pasożytnicze zmiany w wątrobie. Metody te, jak również RTG pasażu jelitowego, mogą wykryć obecność pasożytów w przewodzie pokarmowym. W diagnostyce aktywnych infekcji, po badaniach bezpośrednich, najdokładniejsze są badania oparte na wykrywaniu antygenów lub materiału genetycznego pasożytów w materiale biologicznym.

Molekularne metody diagnostyczne, które wykrywają obecność materiału genetycznego konkretnych wirusów, bakterii, pierwotniaków (np. Giardia lamblia) lub pasożytów (np. owsika, tasiemca) w badanej próbce, oferują szybką, czułą i specyficzną identyfikację przyczyny zarażenia. Czas wykonania badania molekularnego jest krótki i wynosi zazwyczaj kilka godzin. Technika Real Time PCR, która jest najczęściej stosowana, charakteryzuje się wysoką czułością i pozwala na wykrycie patogenów nawet w niewielkich ilościach materiału. Ta technika może zastąpić kilka klasycznych testów, umożliwiając w jednym badaniu wykrycie zarówno wirusów, bakterii, pierwotniaków, jak i pasożytów, a także diagnostykę infekcji mieszanych, wywołanych przez kilka różnych patogenów jednocześnie.

Badania pomocne w diagnozowaniu infekcji układu pokarmowego to:

• e-Pakiet wysyłkowy – infekcje układu pokarmowego, 6 patogenów (pierwotniaki), met. real-time PCR, jakościowo,
• e-Pakiet wysyłkowy – pasożyty układu pokarmowego, 9 patogenów met. Real Time PCR, jakościowo,
• e-Pakiet wysyłkowy – infekcje układu pokarmowego, 15 patogenów (pierwotniaki i helminty), met. real-time PCR, jakościowo,
• e-Pakiet wysyłkowy – infekcje układu pokarmowego, 25 patogenów (wirusy, bakterie, pasożyty), met. real-time PCR.

Leczenie chorób pasożytniczych układu pokarmowego 

Leczenie chorób pasożytniczych układu pokarmowego polega na stosowaniu odpowiednich leków, takich jak albendazol, metronidazol, prazykwantel czy pyrantel. W leczeniu robaczyc wielokomórkowych używane są pirantel, mebendazol, albendazol, prazykwantel, niklozamid. Działanie leków stosowanych w terapii robaczyc opiera się zazwyczaj na selektywnym uszkadzaniu metabolizmu pasożyta lub osłabianiu jego zdolności do przylegania do tkanek żywiciela. 

Ważnym elementem terapii może być również dieta niskowęglowodanowa. Dodatkowo pacjentom mogą być podawane środki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, a w niektórych przypadkach zaleca się stosowanie kortykosteroidów. Oprócz leczenia farmakologicznego ważne jest stosowanie skutecznych zasad higieny i zapobieganie ponownym zakażeniom, a także modyfikacja diety, aby ograniczyć spożycie cukrów prostych.