Choroby brudnych rąk – poznaj te najczęstsze

Mimo coraz lepszej świadomości społecznej w kwestiach prawidłowych nawyków higienicznych, tzw. choroby brudnych rąk pozostają istotnym problemem zdrowotnym. Odpowiednia obróbka termiczna żywności, mycie warzyw i owoców przed ich spożyciem, czy też częste mycie rąk mogą nas ustrzec przed wieloma chorobami. W zależności od czynnika, który ją wywołuje (bakteria, wirus czy pasożyt), choroba brudnych rąk może cechować się różnymi objawami. Mogą to być z pozoru niegroźne dolegliwości ze strony układu pokarmowego: bóle brzucha, nudności, wymioty czy biegunka.  Niektóre z tych chorób mogą jednak skutkować poważniejszymi konsekwencjami zdrowotnymi. Choroba brudnych rąk u dzieci, osób starszych czy kobiet ciężarnych nierzadko może wymagać hospitalizacji. Dowiedz się więcej o najczęściej występujących chorobach brudnych rąk.

Wirusowe zapalenie wątroby typy A i typu E

Istnieje kilka typów wirusowego zapalenia wątroby (WZW). Spośród znanych WZW, jedynie typy A i E mogą być przenoszone drogą pokarmową w wyniku niezachowania odpowiedniej higieny dłoni.

Wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW A), znane również jako tzw. żółtaczka pokarmowa, może cechować się ostrym przebiegiem zwłaszcza u osób dorosłych, zaś u dzieci przebiega najczęściej bezobjawowo. Zakażenie jest wywoływane przez wirus zapalenia wątroby typu A (HAV). Do zakażenia może dochodzić w wyniku spożycia surowego, zakażonego pożywienia czy napojów (nieumyte warzywa i owoce, mleko, woda). Wirus może być również przenoszony w wyniku niezachowania odpowiedniej higieny rąk po skorzystaniu z toalety, zwłaszcza w miejscach publicznych. Wyrobienie nawyku mycia rąk wodą i mydłem przez 15-20 sekund po powrocie do domu czy po czynnościach fizjologicznych może wydawać się banalne, jednak pozwala ustrzec się zarówno przed WZW A, jak i innymi chorobami brudnych rąk.  Istnieją szczepienia ochronne przeciwko WZW A. Są one zalecane głównie osobom często podróżującym, pracownikom służby zdrowia, służb sanitarnych czy gastronomii.

Objawy zakażenia WZW A to przede wszystkim silne bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka z odbarwieniem stolca, osłabienie, senność, brak apetytu czy wstręt przed jedzeniem. W badaniu palpacyjnym lub USG jamy brzusznej może być wykrywalne niewielkie powiększenie wątroby. Infekcji może towarzyszyć gorączka, bóle mięśniowe i kostno-stawowe. Może występować świąd i zażółcenie skóry. Zażółcenie może obejmować także gałki oczne. Objawy te są spowodowane uwalnianiem nadmiernych ilości bilirubiny przez wątrobę. W niektórych przypadkach konieczna jest hospitalizacja pacjenta.

W diagnostyce laboratoryjnej WZW A wykorzystuje się głównie testy serologiczne, oparte o wykrywanie przeciwciał przeciwko wirusowi (anty-HAV). W momencie wystąpienia objawów choroby, zazwyczaj wykrywalne są już przeciwciała anty-HAV IgM, wskazujące na świeżą infekcję. Są one wykrywalne najczęściej do 6 miesięcy po ustąpieniu choroby. Niedługo później pojawiają się przeciwciała anty-HAV IgG, które najprawdopodobniej utrzymują się przez całe życie i zapewniają ochronę przed ponownym zakażeniem WZW A. Przyjęcie szczepionki na WZW A powoduje wytworzenie zarówno anty-HAV IgM, jak i anty-HAV IgG, jednak podobnie jak w wyniku przechorowania WZW A, tylko anty-HAV IgG pozostają w organizmie na zawsze. Pomocniczo w ocenie funkcji wątroby stosuje się takie badania enzymów wątrobowych, takich jak aminotransferaza alaninowa (ALT), aminotransferaza asparaginianowa (AST), fosfataza alkaliczna (ALP) czy gamma-glutamylotransferaza (GGTP). W przypadku wystąpienia zażółcenia skóry i/lub gałek ocznych warto oznaczyć także stężenie bilirubiny w surowicy krwi.

Przebieg żółtaczki pokarmowej jest zazwyczaj łagodny. Stosuje się wyłącznie leczenie objawowe. W przypadku znacznego wycieńczenia organizmu i hospitalizacji stosuje się nawadnianie i uzupełnianie poziomu elektrolitów oraz glukozy.

Do chorób brudnych rąk zalicza się również WZW typu E, wywoływane przez wirusa zapalenia wątroby typu E (HEV). Przebieg tej choroby nawet w 80% może być bezobjawowy. Gdy objawy wystąpią, są one podobne do tych, które są charakterystyczne dla WZW typu A. Niektóre typy HEV są szczególnie groźne dla kobiet w ciąży, a infekcja może stanowić zagrożenie dla życia kobiety i płodu. U osób z osłabioną odpornością zakażenie HEV może przechodzić w formę przewlekłą, przyczyniać się do niewydolności wątroby i prowadzić do wystąpienia licznych chorób, zwłaszcza o charakterze autoimmunologicznym. W przeciwieństwie do WZW A, przechorowanie WZW E nie chroni przed ponownymi zakażeniami. Leczenie jest wyłącznie objawowe.

Diagnostyka laboratoryjna WZW E opiera się przede wszystkim o oznaczanie swoistych przeciwciał anty-HEV klasy IgM i IgG. W rzadkich przypadkach stosuje się badania molekularne, oparte o identyfikację materiału genetycznego wirusa we krwi lub kale.

Biegunka rotawirusowa

Biegunka rotawirusowa jest kolejnym przykładem choroby brudnych rąk, która może być powodowana m.in przez brak odpowiednich nawyków higienicznych. Infekcja rotawirusem jest groźna przede wszystkim dla niemowląt, osób starszych i kobiet ciężarnych. Rotawirusy charakteryzują się wysoką zaraźliwością. W profilaktyce biegunki rotawirusowej u niemowląt istotne są szczepienia ochronne.

U zdrowych osób dorosłych choroba przebiega najczęściej bezobjawowo. W przypadku wcześniej wspomnianych grup ryzyka, najistotniejszym problemem jest gwałtowne odwodnienie organizmu w przebiegu infekcji. Charakteryzuje się ona częstymi, wodnistymi, zółto-zielonymi stolcami, niezawierającymi śluzu czy krwi. Występuje silna gorączka, nawet do 40 stopni Celsjusza. Zakażeniu towarzyszą silne bóle brzucha, mogą pojawić się także wymioty. Choroba trwa najczęściej 3-10 dni. Leczenie jest objawowe i ma na celu zapobiec odwodnieniu organizmu. Przydatne może być stosowanie probiotyków, umożliwiających odbudowę naruszonej flory jelitowej.

W diagnostyce biegunki rotawirusowej stosuje się testy antygenowe, pozwalające wykryć specyficzne białka rotawirusów w kale. Najczęstszym typem wirusa, wywołującym zakażenie (około 90% przypadków) jest typ A.

Zatrucia pokarmowe

Bakteryjne zatrucia pokarmowe są kolejnym przykładem chorób brudnych rąk. Do zakażenia może dochodzić w wyniku braku higieny podczas przygotowywania posiłków i higieny osobistej. Czynnikami chorobotwórczymi mogą być tutaj takie bakterie jak Salmonella, Shigella, Campylobacter, gronkowce czy pałeczka okrężnicy.

Salmonelloza jest wywoływana przez bakterie Salmonella enterica. Jest to najczęstsza postać bakteryjnych zatruć pokarmowych. Zakażenie rozwija się po kilku, kilkudziesięciu godzinach po spożyciu żywności (niedogotowanego mięsa, zwłaszcza drobiowego, surowych jaj, nieprawidłowo przechowywanych deserów), zawierającej bakterie. Salmonelloza może objawiać się gorączką, wodnistą biegunką i wymiotami, które zwłaszcza u dzieci i osób starszych sprzyjają odwodnieniu i utracie elektrolitów. Choroba najczęściej ustępuje sama w ciągu 3-7 dni, a powikłania są rzadkie. W niektórych przypadkach niezbędna jest hospitalizacja w celu wyrównania ilości płynów i elektrolitów w organizmie.  Antybiotykoterapia w przebiegu salmonellozy nie jest rutynowo zalecana i decyduje o niej lekarz.

Najczęściej wykorzystywanym w diagnostyce salmonellozy badaniem jest posiew kału, zwykle z trzech próbek pobranych co 24 godziny. Istnieją również testy serologiczne, w których wykrywa się we krwi swoiste przeciwciała IgA, IgM i IgG przeciwko Salmonella.

Przeniesione na żywności, nieumytych dłoniach lub przez owady, spożyte bakterie Shigella wywołują czerwonkę.  Charakteryzuje się ona nagłą gorączką, silnymi, kolkowymi bólami brzucha oraz częstymi, ale skąpymi biegunkami. Kał może zawierać krew i śluz. Podobnie jak w przypadku salmonellozy, najgroźniejsze, zwłaszcza dla dzieci i osób starszych, jest odwodnienie organizmu. Leczenie najczęściej jest objawowe, w cięższych przypadkach stosuje się antybiotykoterapię. W diagnostyce czerwonki stosuje się posiewy kału lub materiału z owrzodzeń odbytu.

Choroba brudnych rąk – pasożyty

Oprócz wirusów i bakterii, liczne choroby brudnych rąk mogą być wywoływane przez pasożyty: robaki i pierwotniaki. Niektóre z nich są szczególnie częste u dzieci. Dlatego ważna jest nauka właściwych nawyków higienicznych już od najmłodszych lat. 

Owsica

Owsica jest wywoływana przez drobne robaki pasożytnicze typu nicieni – owsiki. Miejscem ich bytowania jest jelito grube. Samice owsika składają nocą w okolicy odbytu od kilku do kilkunastu tysięcy jaj, czemu towarzyszy charakterystyczne swędzenie. Drapanie podrażnionych okolic skutkuje przenoszeniem jaj owsika na dłoniach na ubrania, przedmioty, czy do ust, w wyniku czego możliwy jest kolejny cykl życiowy robaka. Choroba jest dość częsta, zwłaszcza u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

Nawet 1/3 przypadków owsicy przebiega bezobjawowo. Do najczęstszych objawów zakażenia należą: świąd odbytu, utrata łaknienia, niepokój (objawiający się zgrzytaniem zębami). Może wystąpić niedokrwistość. Powikłania są bardzo rzadkie. W diagnostyce owsików stosuje się takie badania jak metoda przylepca celofanowego czy przesiewowe badanie kału w kierunku pasożytów. Leczenie owsicy przeprowadza się z wykorzystaniem leków przeciwpasożytniczych.

Tasiemczyca

Spożycie niedogotowanego mięsa, ryb, nieumytych warzyw i owoców, czy brak odpowiedniej higieny dłoni mogą doprowadzić do zakażenia różnymi rodzajami robaków pasożytniczych – tasiemców, ze względu na możliwość połknięcia ich larw lub jaj. Najczęstszą przyczyną tasiemczycy w Polsce jest tasiemiec nieuzbrojony.

Tasiemczyce przez wiele lat mogą przebiegać bezobjawowo. Dolegliwości mogą mieć charakter kolkowych bólów brzucha, utraty apetytu, spadku masy ciała. Może wystąpić niedokrwistość, niedobór niektórych witamin i niedożywienie. Szczególnie niebezpiecznym gatunkiem tasiemca jest bąblowiec, którym można się zakazić w wyniku spożycia nieumytych owoców leśnych i który może zakażać wiele narządów wewnętrznych. W wykryciu tasiemczycy przydatne mogą być takie badania jak pełna morfologia krwi (morfologia z rozmazem), oraz badanie kału na obecność jaj lub członów tasiemców. W niektórych przypadkach możliwe jest też oznaczenie przeciwciał IgG i IgE, skierowanych przeciwko pasożytom. Zakażenie leczy się odpowiednimi lekami przeciwrobaczymi.      

Glistnica

Jest ona wywoływana przez różne gatunki glist. Jaja glisty mogą być wydalane wraz z kałem ludzi i różnych zwierząt i być przenoszone na dłoniach, z glebą, wodą, czy na warzywach i owocach. Warto pamiętać o regularnym myciu rąk po kontakcie ze zwierzętami.

Zakażenie glistą zazwyczaj jest bezobjawowe. Może pojawić się osłabienie, nadpobudliwość czy reakcje alergiczne. Powikłania są rzadkie. Morfologia z rozmazem, badanie kału w kierunku pasożytów czy oznaczenie specyficznych przeciwciał mogą być przydatne w postawieniu rozpoznania i rozpoczęcia leczenia glistnicy.

Lamblioza

Lamblie są pierwotniakami, którymi można się zakazić spożywając zanieczyszczoną odchodami wodę lub żywność. Na zarażenie najbardziej narażone są dzieci w wieku przedszkolno-szkolnym. Pasożyty uszkadzają nabłonek jelita cienkiego.

Objawowy przebieg lambliozy jest rzadki. Gdy objawy wystąpią, do najczęstszych zaliczyć można: nagłe biegunki, tłuszczowe stolce, bóle brzucha po posiłku, nudności, wymioty. Przedłużające się zakażenie lambliami ogranicza prawidłowe wchłanianie składników odżywczych i może być przyczyną niedożywienia i niedoborów witamin i minerałów, zwłaszcza u dzieci. Lekarz przeprowadza wywiad i może zlecić badania laboratoryjne. W diagnostyce choroby wykorzystuje się głównie badania kału, gdzie poszukuje się cyst pierwotniaka oraz wykrywa antygen lamblii.

Autor: Mgr Aleksandra Wasilów

Bibliografia:

1. Mikrobiologia lekarska, wydanie I. Heczko PB, Wróblewska M, Pietrzyk A. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
2. Choroby zakaźne i pasożytnicze, wydanie IV uaktualnione i rozszerzone. Dziubek Z. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
3. Mikrobiologia, wydanie VI. Murray PR, Rosenthal KS, Pfaller MA. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011, dodruk 2013.