Chroniczne zmęczenie - jak je pokonać? Poznaj pierwsze objawy przewlekłego zmęczenia

Pośpiech i wysokie tempo życia doskwierają większości społeczeństw krajów kultury zachodniej, w tym także Polski. Natłok obowiązków, zarówno zawodowych jak i rodzinnych powoduje u wielu ludzi uczucie długotrwałego zmęczenia, braku sił i energii. Czasami chroniczne zmęczenie staje się poważnym problemem zdrowotnym mogącym w istotny sposób wpłynąć na życie pacjentów.  Chroniczne zmęczeniepo raz pierwszy zostało opisane przez służby zdrowia publicznego Stanów Zjednoczonych podczas badań epidemiologicznych przeprowadzanych w hrabstwie Los Angeles latem 1934 roku. Czym jest zespół chronicznego zmęczenia? Jak rozpoznać tę chorobą, czy i jak można ją leczyć?

Co to jest chroniczne zmęczenie?

Zmęczenie chroniczne to stan skrajnego wyczerpania wynikający z wysiłku umysłowego, fizycznego lub choroby. Uporczywe zmęczenie, niedające się wyjaśnić czynnikami środowiskowymi lub medycznymi, zostało uznane za charakterystyczny objaw często występującego, ale i zagadkowego zespołu klinicznego. Najlepiej opisany przypadek zwiększonej liczby zachorowań dotyczył pracowników londyńskiego Royal Free Hospital, który w 1955 roku musiał wstrzymać działalność z powodu zachorowania wielu pracowników medycznych. Większość z chorujących stanowił personel „pierwszej linii”, dlatego też początkowo podejrzewano psychogenną etiologię choroby. Hipotezę tę zakwestionowali jednak lekarze badający pacjentów. Dopiero w 1988 roku Garry P. Holmes wprowadził termin „zespół chronicznego zmęczenia” dla zdefiniowania kombinacji niespecyficznych objawów obejmujących: głębokie zmęczenie, osłabienie, złe samopoczucie i zaburzenia funkcji poznawczych z jednoczesnym brakiem jakichkolwiek obiektywnych nieprawidłowości fizycznych lub laboratoryjnych.

Zespół chronicznego zmęczenia jest złożoną chorobą wieloukładową, zwykle charakteryzującą się ciężkim przewlekłym zmęczeniem niejednokrotnie połączonym z zaburzeniami funkcji poznawczych, problemami ze snem i złym samopoczuciem powysiłkowym, które mogą poważnie upośledzać zdolność pacjentów do wykonywania nawet podstawowych codziennych aktywności. Wczesna diagnoza i szybkie wdrożenie terapii mają kluczowe znaczenie dla ograniczenia przytłaczającego wpływu choroby na jakość życia pacjentów. W ciężkich przypadkach, pacjenci cierpiący na zespół chronicznego zmęczenia mogą zgłaszać się do lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej lub na oddziały ratunkowe z objawami takimi jak hipotensja ortostatyczna, złe samopoczucie powysiłkowe, ciężkie zmęczenie i zaburzenia gastryczne.

Niepokój pacjentów powinno wzbudzić osłabienie i nieustępujące zmęczenie utrzymujące się powyżej sześciu miesięcy. Niestety, niejednokrotnie choroba pozostaje nierozpoznana i rozwija się przez wiele lat.

Chroniczne zmęczenie – kogo dotyczy?

Chroniczne zmęczenie jest problemem medycznym, który dotyka zarówno nastolatków jak i osób w sile wieku. Wyniki badań epidemiologicznych opisujących współczynniki zachorowalności w zależności od płci i wieku wykazały występowanie dwóch wyraźnych szczytów zachorowań. Pierwszy szczyt zachorowań występuje w grupie wiekowej 10-19 lat, a drugi u osób w wieku od 30 do 39 roku życia.

Chroniczne zmęczenie – przyczyny

Etiologia zespołu przewlekłego zmęczenia budzi kontrowersje wśród lekarzy i naukowców; jest złożona i nie w pełni poznana. Istnieje wiele teorii dotyczących wpływu czynników infekcyjnych, zaburzeń układu odpornościowego i czynników genetycznych pomiędzy którymi dochodzić może do złożonych interakcji, w efekcie których dochodzi do rozwoju choroby. Do najistotniejszych czynników ryzyka wystąpienia zespołu chronicznego zamęczania można zaliczyć:

• Czynniki infekcyjne

Wśród mikroorganizmów mogących przyczynić się do rozwoju chronicznego zmęczenia wymienia się m. in. wirus Epsteina-Barra (EBV). We krwi pacjentów chorujących na zespół chronicznego zmęczenia stwierdzono także większą częstość występowania antygenów ludzkiego herpeswirusa typu 6 (HHV-6) i przeciwciał IgM anty-HHV-6, co pozwala przypuszczać, że wirus ten może przyczyniać się do rozwoju choroby. Podobnie, zakażenie ludzkim parwowirusem B19 postrzegane jest jako sprzyjające wystąpieniu i rozwojowi zespołu chronicznego zmęczenia.

• Przebyta choroba COVID-19

W ostatnim czasie zauważono podgrupy pacjentów cierpiących na przedłużające się objawy zespołu chronicznego zmęczenia po zachorowaniu na COVID-19. Wyniki niektórych badań wskazują, że nawet połowa pacjentów, którzy przebyli infekcję wirusem SARS-CoV2, których objawy zmęczenia utrzymują się ponad pół roku, spełnia kryteria rozpoznania zespołu chronicznego zmęczenia. Jednocześnie, większość pacjentów nie uskarżała się na istotne problemy zdrowotne przed zachorowaniem na COVID-19, a przebieg choroby zazwyczaj był łagodny lub umiarkowany.

• Czynniki genetyczne

Coraz więcej dowodów potwierdza rolę predyspozycji genetycznych pacjentów chorujących na zespołu chronicznego zmęczenia, a według dostępnych danych nawet 10% przypadków choroby może być związana z obciążeniem rodzinnym. Badania wskazują na możliwy wpływ nieprawidłowej ekspresji genów odpowiedzialnych za: aktywację i regulację układu odpornościowego, metabolizm węglowodanów i lipidów, czy wrażliwość na glikokortykosteroidy.

• Zaburzenia układu odpornościowego

Wpływ mechanizmów immunologicznych na rozwój zespołu chronicznego zmęczenia był przedmiotem wielu analiz, jednak uzyskiwane wyniki są niejednoznaczne. Niektóre badania wskazywały wpływ ogólnoustrojowego lekkiego stanu zapalnego i zaburzenia funkcjonowania układu immunologicznego. np. dysfunkcje komórek NK (ang. Natural Killer), limfocytów T (CD21+, CD 19+) oraz podwyższony poziom cytokin i immunoglobulin IgG. Wyniki kilku badań wykazały także obecność autoprzeciwciał.

Chroniczne zmęczenie – diagnostyka

Najczęściej zespół chronicznego zmęczenia rozpoznawany jest przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Podstawą w diagnostyce niewyjaśnionego chronicznego zmęczenia, które wpływa zarówno na funkcje fizyczne, jak i poznawcze, z przedłużającym się zaostrzeniem powysiłkowym jest badanie fizykalne połączone z zebraniem wyczerpującego wywiadu i zleceniu podstawowych badań laboratoryjnych w celu wykluczenie innych możliwych etiologii.

Chroniczne zmęczenie – leczenie

Jak leczyć chroniczne zmęczenie?  Zespół chronicznego zmęczenia jest nie tylko chorobą trudną do rozpoznania, ale i rodzącą trudności w zakresie odpowiedniego postępowania terapeutycznego. Dotychczas nie udało się opracować skutecznego leku pozwalającego zwalczyć zespół chronicznego zmęczenia, a sama choroba może trwać wiele lat, podczas których dochodzi do wielu remisji i nawrotów. Według jednego z badań większość pacjentów może powrócić do pracy w pełnym lub niepełnym wymiarze pracy. Jaki związek ma depresja a chroniczne zmęczenie? Wśród czynników związanych ze złym rokowaniem można wymienić dłuższy czas trwania choroby, współistniejącą depresję, silne zmęczenie i towarzyszący chorobie lęk. Pacjent, jego rodzina i lekarz prowadzący terapię powinni omówić możliwe korzyści i niedogodności wynikające z wszelkich planów leczenia, w tym leków i innych wdrożonych terapii.

Terapia chronicznego zmęczenia już od ponad dziesięciu lat jest przedmiotem dyskusji. Wstępne wyniki badania klinicznego przeprowadzonego w Wielkiej Brytanii w 2011 roku wykazały, że terapia ruchowa i terapia poznawczo-behawioralna okazały się skuteczne w leczeniu chronicznego zmęczenia, pomagając przezwyciężyć zmęczenie i poprawić sprawność fizyczną pacjentów. Niestety dalsze analizy wyników zdawały się nie potwierdzać korzyści wynikających ze stosowania tych terapii, podkreślono jednak zasadność leczenia wszelkich chorób współistniejących w celu zminimalizowania nasilenia objawów chronicznego zmęczenia.

Nie ma jednego sposobu radzenia sobie z chronicznym zmęczeniem, który można by uznać za właściwy i optymalny dla wszystkich pacjentów zmagających się z tą chorobą. Plan leczenia powinien być opracowany indywidualnie i obejmować zmiany stylu życia, leczenie specjalistyczne lub ich połączenie z uwzględnieniem potrzeb pacjenta. Istotna jest współpraca pacjenta z lekarzem w celu wskazania, który z objawów choroby stanowi największy problem dla pacjenta i tym samym powinien zostać rozwiązany jako pierwszy.

Lekarz sprawujący opiekę nad pacjentem może zalecić farmakoterapię obejmującą m. in.  leki przeciwdepresyjne lub kortykosteroidy (nie należy samodzielnie podejmować decyzji o wdrożeniu terapii farmakologicznej i/lub modyfikować zalecanego dawkowania!). W leczeniu zespołu chronicznego zmęczenia duże znaczenia ma także psychoterapia prowadzona przez doświadczonego terapeutę.

Jak pokonać chroniczne zmęczenie?

Poza terapią prowadzoną przez lekarza i psychoterapeutę, nie należy zapominać o zmianie stylu życia. Korzystna jest regularna, lekka aktywność fizyczna na świeżym powietrzu, należy jednak unikać forsownego wysiłku. Ważne jest stosowanie zdrowej i zbilansowanej diety. Warto wdrożyć suplementację diety o preparaty o szerokim składzie witamin, mikro- i makroelementów oraz preparaty ziołowe. Pomocne mogę być ćwiczenia oddechowe, masaże i relaksacja mięśni oraz wszelkie formy wyciszenia takie jak np. joga i tai chi.

Co na chroniczne zmęczenie? Należy także zadbać o higienę snu i ustalić odpowiedni rytm snu. Zbyt długi sen zazwyczaj nie pomaga w zwalczaniu chronicznego zmęczenia, a spanie w ciągu dnia utrudnia zasypianie w nocy, przez co sen staje się mało regenerujący.

Jak w przypadku każdej choroby przewlekłej, pacjenci zmagający się z zespołem chronicznego zmęczenia bardzo często doświadczają depresji, stresu i niepokoju. Chociaż zespół chronicznego zmęczenia nie jest stanem psychicznym, w dłuższej perspektywie jest wyniszczający.

Autor: Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza

Bibliografia:

1. Bonilla H, Quach TC, Tiwari A, et al.. Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome is common in post-acute sequelae of SARS-CoV-2 infection (PASC): Results from a post-COVID-19 multidisciplinary clinic. Front Neurol 2023; 14: 1090747. doi: 10.3389/fneur.2023.
2. Sapra A, Bhandari P. Chronic Fatigue Syndrome. [W]: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2023.
3. Rowe K. Chronic Fatigue Syndrome/Myalgic Encephalomyelitis (CFS/ME) in Adolescents: Practical Guidance and Management Challenges. Adolesc Health Med Ther 2023; 14: 13-26. doi: 10.2147/AHMT.S317314.
4. Noor N, Urits I, Degueure A, et al. A comprehensive update of the current understanding of chronic fatigue syndrome. Anesth Pain Med 2021; 11 (3): e113629. doi: 10.5812/aapm.113629.
5. Sandler CX, Lloyd AR. Chronic fatigue syndrome: progress and possibilities. Med J Aust 2020; 212 (9): 428-433. doi: 10.5694/mja2.50553.
6. Almenar-Pérez E, Ovejero T, Sánchez-Fito T, et al. Epigenetic components of myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome uncover potential transposable element activation. Clin Ther 2019; 41(4): 675-698. doi:10.1016/j.clinthera.2019.02.012.
7. De Vega WC, McGowan PO. The epigenetic landscape of myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome: Deciphering complex phenotypes. Epigenomics 2017; 9(11): 1337-1340. doi:10.2217/epi-2017-0106.
8. Abdulla J, Torpy BDJ. Chronic Fatigue Syndrome. [W]: Feingold KR, Anawalt B, Blackman MR, et al. [editors]. Endotext [Internet]. South Dartmouth (MA): MDText.com Inc, 2000.