Czym jest rezerwa jajnikowa?

Płodność kobiety zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest tzw. rezerwa jajnikowa, która wraz z wiekiem naturalnie ulega zmniejszeniu. W przypadku problemów z zajściem w ciążę sprawdzenie rezerwy jajnikowej jest jednym z badań, które warto wykonać, aby znaleźć przyczynę niepłodności. Jak sprawdzić poziom rezerwy jajnikowej?

Rezerwa jajnikowa – co to jest?

Ilość komórek jajowych w organizmie kobiety jest określona już w momencie jej narodzin. Każda dziewczynka rodzi się z około 2 milionami niedojrzałych pęcherzyków jajnikowych. Ilość ta spada w ciągu życia i w okresie osiągnięcia dojrzałości płciowej wynosi już około 400 tysięcy. Z każdym cyklem menstruacyjnym ilość pierwotnych pęcherzyków jajnikowych, którą dysponuje kobieta spada.

Te pęcherzyki, które mają zdolność do przekształcenia się w dojrzałe oocyty to kobieca rezerwa jajnikowa – od niej m.in. zależą szanse na zajście w ciążę. Gwałtowny spadek rezerwy jajnikowej następuje po 35. roku życia. Czasami jednak u młodszych kobiet ilość prawidłowych pęcherzyków jajnikowych jest zbyt niska, co utrudnia posiadanie potomstwa. Szacuje się, że w Polsce problemy z  płodnością dotyczą nawet 1,5 mln par i ściśle zależą od wieku kobiety.

Rezerwa jajnikowa a niepłodność

Tylko u jednej czwartej par starających się o dziecko regularne współżycie skutkuje ciążą w pierwszym miesiącu prób. W większości przypadków potrzeba na to kilku miesięcy – nawet dziewięciu. Jeśli po roku regularnych starań kobieta nie zachodzi w ciążę, można mówić o niepłodności i warto skonsultować problem z lekarzem.

Przyczyny niepłodności związane z czynnikiem żeńskim odpowiadają za około 50–65% wszystkich przypadków. Jedną z nich jest niska rezerwa jajnikowa.

Niska rezerwa jajnikowa jako przyczyna niepłodności może występować w dwóch głównych ujęciach klinicznych:

• fizjologiczny spadek rezerwy jajnikowej, postępujący z wiekiem
• przedwczesne wygasanie czynności jajników jako wynik procesów patologicznych lub czynników genetycznych u młodszych kobiet

Kiedy sprawdzić rezerwę jajnikową?

Wskazaniem do badań przyczyn niepłodności, a więc m.in. rezerwy jajnikowej są bezskuteczne starania o ciążę trwające ponad rok przy regularnym (2-4 razy w tygodniu) współżyciu bez zabezpieczenia.

U kobiet po 35. roku życia diagnostykę należy rozpocząć już po sześciu miesiącach prób, a u kobiet po 40. roku życia – niezwłocznie po zadeklarowaniu chęci posiadania dziecka.

Nie należy czekać z diagnostyką niepłodności, jeśli istnieją przesłanki wskazujące na podejrzenie obniżenia rezerwy jajnikowej takie jak:

• przebyte leczenie onkologiczne (chemioterapia, radioterapia) mogące uszkodzić jajniki
• przebyte operacje jajników
• choroby autoimmunologiczne, np. choroba Hashimoto, celiakia, toczeń czy cukrzyca typu I
• niektóre choroby genetyczne, np. zespół Turnera czy zespół łamliwego chromosomu X oraz mutacje w pojedynczych genach

Jak sprawdzić rezerwę jajnikową?

Badania z krwi, które pozwalają ocenić wielkość rezerwy jajnikowej to oznaczenia poziomów hormonów: FSH, inhibiny B oraz AMH:

• FSH – hormon folikulotropowy oznaczany w 3. dniu cyklu miesiączkowego. Jest to hormon wydzielany przez przysadkę pobudzający dojrzewanie pęcherzyków jajowych. Wysoki poziom FSH świadczy o słabej czynności jajników. Jego stężenie zmienia się w ciągu cyklu, dlatego ważne jest trzymanie się terminu wykonania oznaczenia.

• inhibina B – hormon produkowany głównie przez komórki ziarniste pęcherzyków jajnikowych oraz przysadkę. Obniżony poziom inhibiny B może wskazywać na zmniejszoną aktywność czynnościową jajników.  Podobnie jak w przypadku FSH poziom inhibiny zmienia się trakcie cyklu menstruacyjnego, co należy mieć na uwadze przy wykonywaniu badania

• AMH, czyli hormon anty-Müllerowski (ang. Anti-Mülleran Hormone) – uważany obecnie za najlepszy marker rezerwy jajnikowej. AMH jest produkowany przez komórki ziarniste pęcherzyków przedantralnych i antralnych, odpowiadających za wczesne etapy dojrzewania pęcherzyków. Jego poziom nie zależy od fazy cyklu miesiączkowego ani od pory dnia. Stężenie AMH we krwi ściśle koreluje z ilością pozostałych w organizmie kobiety zdolnych do dojrzewania pęcherzyków jajnikowych. Wynik badania należy zawsze interpretować zgodnie z zakresami referencyjnymi podanymi na wyniku, ale uznaje się, że poziom AMH <1 ng/ml świadczy o niskiej rezerwie jajnikowej.

Uzupełniającą metodą oceny rezerwy jajnikowej jest:

• badanie obrazowe AFC (ang. Antral Follicle Count) – zliczanie pęcherzyków antralnych w obrazie USG. Badanie wykonuje się w 2.-3. dniu cyklu menstruacyjnego za pomocą USG przezpochwowego w największym możliwym powiększeniu jednego jajnika. Lekarz zlicza widoczne pęcherzyki antralne (o wielkości 2-10 mm), czyli takie, które mogą rozwinąć się do pęcherzyka dojrzałego. Liczba pęcherzyków antralnych poniżej 5 w jednym jajniku może świadczyć o obniżonej rezerwie jajnikowej. Niska rezerwa jajnikowa – leczenie

W przypadku stwierdzenia obniżonej rezerwy jajnikowej możliwości leczenia są bardzo ograniczone. Dotychczas nie potwierdzono skuteczności żadnego leczenia farmakologicznego, które istotnie zwiększałoby jakość lub liczbę pęcherzyków jajnikowych. Obniżonej rezerwy jajnikowej nie da się skutecznie odwrócić ani zwiększyć.  

Dla par starających się o dziecko przy niskiej rezerwie jajnikowej rozwiązaniem mogą być techniki wspomaganego rozrodu z zastosowaniem komórki jajowej od dawczyni. Tylko w niektórych przypadkach można próbować kontrolowanej stymulacji jajników lub zapłodnienia in vitro z wykorzystaniem własnych oocytów.

U kobiet, u których odpowiednio wcześnie wykryto czynniki mogące obniżyć rezerwę jajnikową, a także przed planowanym leczeniem onkologicznym można rozważyć pobranie i zamrożenie oocytów w celu wykorzystania ich w późniejszym czasie.

Pytania i odpowiedzi

1. Jakie badania wykonać, aby sprawdzić rezerwę jajnikową?

Najlepszym wskaźnikiem do oceny rezerwy jajnikowej jest badanie poziomu hormonu AMH wykonywane z krwi. Warto też wykonać ocenę liczby pęcherzyków za pomocą badania AFC przeprowadzanego przy pomocy USG w pierwszych dniach cyklu miesiączkowego. 

2. Czy z niską rezerwą jajnikową można zajść w ciążę?

Jeśli przy niskiej rezerwie jajnikowej występują regularne owulacje, szanse na zajście w ciążę są takie same lub minimalnie niższe niż u kobiet z prawidłową rezerwą jajnikową. Z czasem jednak pojawiają się zaburzenia owulacji i szanse na ciążę znacznie spadają. W przypadku zastosowania technik wspomaganego rozrodu z wykorzystaniem komórek jajowych od dawczyni, ciąża zazwyczaj przebiega prawidłowo.

3. Jak dieta i styl życia wpływają na rezerwę jajnikową?

Istnieją dowody naukowe, że na płodność niekorzystnie wpływają: palenie tytoniu, niedożywienie (BMI<18,5),  otyłość (BMI > 25), brak aktywności fizycznej, nadmierna aktywność fizyczna, nadużywanie alkoholu, wysokie spożycie kofeiny, stres psychiczny oraz abstynencja seksualna.

Dla zachowania prawidłowej płodności zaleca się stosowanie zrównoważonej diety bogatej w antyoksydanty oraz zdrowe tłuszcze (omega 3) oraz unikanie wysoko przetworzonej żywności i sztucznych dodatków. Dieta śródziemnomorska, bogata w świeże warzywa, owoce, ryby, oliwę z oliwek i pełnoziarniste produkty, jest uznawana za szczególnie korzystną dla zachowania płodności.