Depresja u dziecka i nastolatka – jak rozpoznać pierwsze objawy i pomóc dziecku?

Przez wiele wieków zdrowie postrzegano wyłącznie jako brak chorób i niedomagań. Dopiero w drugiej połowie lat 40. XX wieku dokonano redefinicji zdrowia, której wyrazem była opracowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) nowa definicja podkreślająca, że zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego fizycznego, społecznego i psychicznego dobrostanu. Nowatorska jak na powojenne realia definicja, wyraźnie podkreślała wagę dobrostanu psychicznego w kontekście utrzymania zdrowia. Pomimo upływ blisko osiemdziesięciu lat, opis zaproponowany przez WHO w 1948 roku nadal uznawany jest za najbardziej wyczerpujący i najpełniej oddający złożoność czynników wpływających na zdrowie. Niestety w społeczeństwach krajów rozwiniętych, w tym także i w Polsce, coraz więcej osób, zarówno dorosłych jak i młodzieży i dzieci, zmaga się ze schorzeniami z zakresu zdrowia psychicznego, w tym z depresją. Według danych WHO choroba ta dotyka około 150 milionów osób na świecie. Jakie są przyczyny i objawy depresji u dzieci i nastolatków? Gdzie szukać pomocy, gdy zauważymy symptomy choroby i jakie są możliwości jej leczenia?

Depresja i jej miejsce w historii medycyny

Skalę problemu depresji najlepiej oddaje fakt, że po wprowadzeniu do jednej z popularnych wyszukiwarek internetowych hasła „depresja” w czasie niespełna sekundy uzyskamy blisko 17,5 miliona wyników, a stosując wyszukiwanie w języku angielskim – ponad 2 miliardy. Obserwowane ostatnimi laty zwiększenie liczby osób cierpiących na depresję nie oznacza, że jest ona chorobą nieznaną w przeszłości. Pierwsze jej opisy pochodzące z Mezopotamii datowane są na drugie tysiąclecie p.n.e. Depresja jest w nich przedstawiana nie jako stan fizyczny, a duchowy, który podobnie jak inne choroby psychiczne, spowodowany był opętaniem przez demony. Zakorzenione w kulturach Babilonu, Egiptu czy Chin przekonanie o zniewoleniu przez byty ze świata cieni sprawiło, że opiekę nad chorymi na depresję sprawowali kapłani, którzy stosowali metody „terapii” takie jak: bicie, unieruchomienie czy głodzenie chorych, które miały na celu wygnanie złych duchów.

W odróżnieniu od społeczeństw starożytnego Wschodu, które wiązały depresję z czynnikami metafizycznymi, w świecie helleńskim chorobie tej przypisywano etiologią organiczną. Grecki lekarz Hipokrates z Kos stworzył tzw. humoralną teorię chorób zakładającą, że warunkiem zachowania zdrowia jest utrzymanie równowagi czterech płynów ustrojowych: żółtej żółci, czarnej żółci, flegmy i krwi, zwanych humorami. Hipokrates uważał, że depresja, pierwotnie nazywana „melancholią”, była spowodowana obecnością zbyt dużej ilości czarnej żółci w śledzionie. Zalecane przez ojca współczesnej medycyny leczenie obejmowało upuszczanie krwi, kąpiele, ćwiczenia fizyczne, dietę i – jak nazwalibyśmy obecnie – muzykoterapię. Rzymianie odrzucili humoralne podstawy melancholii; a Marek Tulliusz Cyceron, uważał, że u jej podstaw leżały czynniki psychologiczne, takie jak wściekłość, strach i żal.

W wiekach XVIII i XIX depresja zaczęła być postrzegana jako dziedziczna słabość temperamentu, której nie można było zmienić ani też wyleczyć, w efekcie czego osób dotkniętych tym schorzeniem unikano, a niejednokrotnie izolowano.

Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX wieku rozwinięto teorie poznawcze depresji. Amerykański lekarz psychiatra i profesor Uniwersytetu Pensylwanii – Aaron Beck podnosił, że sposób, w jaki ludzie interpretują negatywne wydarzenia, może przyczyniać się do wystąpienia objawów depresji. Według Becka osoby cierpiące na depresję mają tendencję do automatycznej interpretacji wydarzeń w negatywny sposób i postrzegania siebie jako bezradnych i nieodpowiednich. Z kolei Martin Seligman – psycholog i twórca teorii wyuczonej bezradności –zasugerował, że ludzie często rezygnują z prób zmiany swojej sytuacji, ponieważ czują, że nic co zrobią, nie będzie miało znaczenia. Tak wyuczona bezradność może odgrywać rolę w rozwoju depresji. Pojawienie się tych modeli poznawczych depresji odegrało ważną rolę w rozwoju terapii poznawczo-behawioralnej, która okazała się skuteczna w leczeniu depresji. 

Dzięki nowym metodom terapii możliwe jest udzielenie pomocy osobom zmagającym się z depresją, których tylko w Polsce jest około 1,2 miliona. Dostępne dane wskazują, że problem dotyka także około 2% dzieci (nawet w wieku przedszkolnym) i aż 20% nastolatków. 

Depresja u dzieci i młodzieży 

Jeszcze w latach 70. XX wieku nie przyjmowano możliwości występowania depresji u dzieci, argumentując to niedojrzałością struktur osobowości. Podobnie w przypadku nastolatków depresję postrzegano jako odmianę rozwojową lub przejściowe trudności, które z czasem ustąpią. Poglądy te zostały jednak zarzucone i obecnie powszechnie przyjmuje się, że depresja jest problemem zdrowia psychicznego występującym zarówno w dzieciństwie jak i w okresie dojrzewania, a brak rozpoznania i wdrożenia odpowiedniego leczenia może rodzić niekorzystne konsekwencje.

Wśród dzieci poniżej 13. roku życia zapadalność na depresję wynosi od 1% do 2%; jednocześnie współczynnik zapadalności nie różni się istotnie pomiędzy chłopcami i dziewczętami (choć niektóre badania wskazują, że depresja występuje nieco częściej u chłopców – 1,3% vs. 0,8%). W okresie dojrzewania zapadalność wzrasta do poziomu od 3% do 7%, a choroba rozpoznawana jest dwukrotnie częściej wśród dziewcząt.   

📌 Przeczytaj: Dojrzewanie dziewczynek – etapy, dolegliwości i badania kontrolne, które warto wykonać

Wykorzystywane obecnie systemy klasyfikacji psychiatrycznej i diagnostycznej, jak opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatrii DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) czy Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób (ICD‑10), nie rozróżniają kryteriów diagnozowania depresji u dzieci i młodzieży. Niemniej jednak wyniki badań przeprowadzonych w ciągu minionych dwudziestu laty wykazały, że objawy depresji u dzieci i młodzieży nie zawsze są takie same jak w przypadku osób dorosłych. Jednocześnie badania z zakresu neurobiologii i czynników psychospołecznych wskazały, że depresja występująca u osób dorosłych ma swe podłoże w niekorzystnych doświadczeniach z okresu dzieciństwa.

Przyczyny depresji u nastolatków i dzieci

Wśród przyczyn mogących zwiększyć ryzyko wystąpienia depresji u dzieci i młodzieży można wymienić czynniki biologiczne, psychologiczne i oraz środowiskowe. Jak wspomniano powyżej, dziewczęta są bardziej narażone, szczególnie w okresie dojrzewania, jednak różnica między płciami zaciera się w wieku dorosłym. 

Dziedziczenie

D​ziedziczenie jest głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia problemów natury zdrowia psychicznego, w tym także depresji, wśród osób w wieku od 13 do 35 lat. Ryzyko wystąpienia depresji wśród potomstwa rodziców cierpiących na tę chorobę jest dwukrotnie, a wg innych źródeł nawet czterokrotnie, wyższe w porównaniu do dzieci zdrowych rodziców. Wyniki badań potwierdziły związek polimorfizmu genu transportera serotoniny (5-HTTLPR) ze zwiększonym ryzykiem depresji rozwijającej się w następstwie doznania trudnych doświadczeń życiowych lub przemocy. 

Środowisko domowe i szkolne

Istotną rolę w rozwoju choroby odgrywa także środowisko domowe i szkolne. Niewłaściwe zachowanie rodziców, przejawiające się zaniedbaniem dziecka, nieustanną krytyką, wymierzaniem kar, brakiem poszanowania autonomii dziecka czy nastolatka, chłodem emocjonalnym, mogą przyczynić się do rozwoju choroby u dziecka. Ryzyko to zwiększają również trudności w budowaniu relacji interpersonalnych w środowisku szkolnym i słabe postępy w nauce. 

Styl życia

Do wystąpienia choroby u dzieci i młodzieży mogą również mogą przyczynić się czynniki związane ze stylem życia, takie jak: zaburzenia snu, nieprawidłowe nawyki żywieniowe i brak aktywności fizycznej, przyczyniające się do rozwoju nadwagi i otyłości, a także nadmierna ilość czasu spędzanego przed ekranami komputera czy urządzeń mobilnych, połączone z korzystaniem z mediów społecznościowych. Istotnym problemem wśród młodzieży staje się także używanie substancji uzależniających, jak np. alkohol, marihuana i inne substancje psychoaktywne.

📌 Sprawdź również: Etapy dojrzewania u chłopców. Pierwsze objawy, etapy i badania kontrolne

Depresja u nastolatków – objawy

Objawy depresji u nastolatków mogą być bardzo zróżnicowane. Chociaż każdy rodzic pragnie uchronić swe dzieci przed złem i wszelkimi zmartwieniami, niemal wszystkie dzieci, na różnych etapach rozwoju, doznają czasami uczucia lęku i smutku. Uczucia te są typowe, gdy jednak towarzyszą dziecku długotrwale lub charakteryzują się dużym nasileniem, mogą być objawem rozwijającej się u dziecka depresji. Zaburzenia depresyjne oddziałują zarówno na zdrowie psychiczne jak i fizyczne, wpływając niekorzystnie na funkcjonowanie dziecka w codziennym życiu, a w skrajnych przypadkach zwiększając ryzyko zachowań suicydalnych (samobójczych). 

Depresja upośledza funkcjonowanie i rozwój dziecka w wielu obszarach, dlatego też niezwykle istotne jest jej wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiedniej terapii. 

Wśród objawów choroby rozwijającej się u dziecka, które powinny zaalarmować rodziców, wymienić można: 

• zaburzenia snu, obejmujące zarówno bezsenność jak i hipersomnię; 
• nagłą utratę lub przyrost masy ciała; 
• trudności z koncentracją; 
• utratę zainteresowania szkołą, sportem lub innymi formami spędzania czasu. 
• Niepokojącymi objawami są także: zwiększona drażliwość, długotrwałe uczucie smutku lub zaniżona samoocena i uczucie bezwartościowości. 

Według wspomnianej już klasyfikacji DSM-5, na występowanie depresji u dziecka wskazuje obecność co najmniej pięciu z wymienionych powyżej objawów, w okresie kolejnych dwóch tygodni, połączone z widoczną zmianą funkcjonowania dziecka. Dla odróżnienia epizodu depresyjnego od zwykłego smutku, dla rodziców pomocne może być ustalenie, czy dominującym jest uczucie straty lub pustki, czy też typowy dla depresji, utrzymujący się obniżony nastrój połączony z niemożnością dopuszczenia wystąpienia przyszłych doznań przyjemnych.

Leczenie depresji u dzieci i młodzieży

W zależności od stopnia nasilenia stosuje się różne metody terapii: od psychoterapii po farmakoterapię, która jednak w przypadku dzieci i młodzieży wdrażana jest z zachowaniem szczególnej ostrożności. Wyniki dostępnych badań wykazały ponadto, że skuteczność leków przeciwdepresyjnych jest różna u dorosłych i dzieci. Jednocześnie, w przypadku pacjentów pediatrycznych obserwowany efekt placebo jest silniejszy w porównaniu z dorosłymi, zwłaszcza w przypadku łagodnej lub umiarkowanej postaci choroby.

Kluczowym dla skuteczności podjętej terapii jest czas trwania nieleczonej depresji. Szybkie wdrożenie leczenia pozwala na skrócenie epizodu depresyjnego, a wskaźnik remisji zależy m. in. od stopnia nasilenia choroby. U około 60%-90% nastolatków, u których stwierdzono depresję o łagodnym i umiarkowanym przebiegu, choroba ustępuje w przeciągu roku, jednak jednocześnie u ponad połowy pacjentów w okresie 5 lat dochodzi do jej nawrotu. 

Depresja u nastolatków – gdzie szukać pomocy?

W przypadku zauważenia u dziecka objawów wskazujących na występowanie depresji należy skontaktować się z poradnią zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży lub z lekarzem psychiatrą dziecięcym. Według obowiązujących obecnie przepisów nie jest wymagane skierowania od lekarza ubezpieczenia zdrowotnego.

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza