Fosfor w organizmie – czym skutkuje nadmiar i niedobór?

Fosfor w organizmie pełni wiele ważnych funkcji. Jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek ustroju. Uczestniczy w produkcji energii, wpływa na rozwój i funkcjonowanie kości, mięśni i układu nerwowego. Wywiera istotny wpływ na utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej w organizmie. Ciężki niedobór fosforanów może być groźny dla zdrowia i życia, ale jego nadmiar także wiąże się z ryzykiem powikłań. Przyczyny zaburzeń poziomu fosforu w surowicy krwi są rozmaite, a ich rozpoznanie jest kluczowe w kontekście leczenia. Pomiar stężenia fosforu nieorganicznego w surowicy krwi jest przydatny w diagnostyce i monitorowaniu wielu chorób. Głównym źródłem fosforanów w diecie są produkty zbożowe, produkty mleczne, mięso i podroby, ryby, sery i wędliny.

Spis treści:

1. Fosfor – rola w organizmie
2. Fosfor nieorganiczny – nadmiar czy niedobór? Badanie poziomu fosforu w surowicy krwi
3. Niedobór fosforu – objawy i skutki
4. Przyczyny niedoboru fosforu
5. Nadmiar fosforu – objawy i skutki
6. Przyczyny nadmiaru fosforu
7. Fosfor w organizmie człowieka – co obniża jego poziom, a co go zwiększa?

 

1. Fosfor – rola w organizmie

Fosfor w organizmie człowieka pełni szereg istotnych funkcji i jest niezbędny do jego prawidłowego funkcjonowania. Podobnie jak wapń, jest składnikiem budulcowym i bierze udział w mineralizacji kości i zębów. Odgrywa ważną rolę w budowaniu tkanek miękkich i błon komórkowych. Występuje w jądrach komórkowych i jest jednym ze składników kwasów nukleinowych. Uczestniczy w wielu procesach metabolicznych, przemianach tłuszczów, węglowodanów i reakcjach energetycznych. Bierze udział w przewodzeniu bodźców nerwowych i pomaga w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej w ustroju. Wchodzi w skład wielu enzymów i ważnych związków wysokoenergetycznych. Jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania mięśni i wzrostu kości.

Jego zawartość w ludzkim organizmie wynosi około 1% masy ciała. Ponad 80% fosforu znajduje się w zębach i kościach. Stężenie fosforanów we krwi jest wypadkową procesów wchłaniania z przewodu pokarmowego, wydalania przez nerki i metabolizmu kości. Ich poziom w organizmie jest regulowany przez parathormon i witaminę D.

Zalecane dzienne spożycie fosforu jest zależne od wieku. U niemowląt wynosi 150-300 mg/dobę, u dzieci od 460 mg/dobę w 1 r.ż. do 600 mg/dobę w 9 r.ż. U chłopców i dziewczynek do 18 r.ż. – 1250 mg/ dobę, a u dorosłych mężczyzn i kobiet – 700 mg/dobę.^[2] Większe zapotrzebowanie na fosfor w okresie dorastania wynika ze zwiększonych potrzeb rozwijającego się organizmu. Fosfor potrzebny jest do budowy mięśni, kości i innych tkanek. Co ciekawe, uważa się, że zapotrzebowanie na fosfor nie wzrasta w okresie ciąży i laktacji. Odpowiednią ilość fosforu dla rosnącego płodu zapewnia zwiększone wchłanianie fosforu z diety u kobiet będących w ciąży. U kobiet, które karmią piersią, dochodzi natomiast do wzmożonej resorpcji fosforu z kości. W Polsce dobowa zawartość fosforanów w diecie wynosi około 600-900 mg. ^[1]

2. Fosfor nieorganiczny – nadmiar czy niedobór? Badanie poziomu fosforu w surowicy krwi

 

Badanie poziomu fosforanów nieorganicznych wymaga pobrania próbki krwi żylnej. Ich prawidłowe stężenie w surowicy krwi wynosi 0,9 – 1,6 mmol/L czyli 2,8 – 5,0 mg/dL. ^[1] Badanie nie wymaga specjalnego przygotowania, ale najlepiej wykonać je na czczo. W jakich sytuacjach wykonuje się pomiar stężenia fosforu nieorganicznego w organizmie? Wskazania do badania obejmują: diagnostykę chorób przytarczyc, diagnostykę chorób kości, diagnostykę chorób tarczycy, diagnostykę chorób nerek, zaburzenia poziomu witaminy D, monitorowanie osób w trakcie dializoterapii i poddawanych intensywnej opiece medycznej, monitorowanie osób żywionych pozajelitowo, zaburzenia elektrolitowe, alkoholizm, objawy osłabienia siły mięśni i bóle kostne.

W celu poszukiwania przyczyny zaburzeń poziomu fosforu we krwi, przydatne mogą okazać się także badania poziomu wapnia, magnezu, potasu, witaminy D i jej metabolitów, kreatyniny, parathormonu, badanie ogólne moczu, wydalanie fosforanów z moczem oraz gazometria (ostra hipofosfatemia może być efektem zasadowicy oddechowej).

Badanie stężenia fosforanów nieorganicznych w surowicy krwi możesz wykonać w DIAGNOSTYCE, podobnie jak inne badania laboratoryjne. Pamiętaj jednak, by w razie jakichkolwiek niepokojów lub nieprawidłowości, koniecznie skonsultować się z lekarzem.

 

3. Niedobór fosforu – objawy i skutki

Spadek poziomu fosforanów nieorganicznych w surowicy krwi poniżej 0,9 mmol/L nazywamy hipofosfatemią. Skutki niedoboru fosforu związane są z zaburzeniem funkcjonowania wszystkich komórek organizmu i zależą od nasilenia niedoboru i okresu czasu, w którym do niego doszło. Jeśli hipofosfatemia jest łagodna lub umiarkowana i trwa przewlekle, objawy mogą być niezauważalne lub obejmować osłabienie i bóle mięśniowe, bóle kostne, wymioty czy parestezje (np. mrowienie, drętwienie).

U dzieci niedobór fosforu może prowadzić do krzywicy, a u dorosłych do osteomalacji. Wzrasta także podatność na infekcje. Ciężki i ostry niedobór fosforu może skutkować gwałtownym osłabieniem lub porażeniem mięśni szkieletowych, prowadzić do rabdomiolizy (rozpadu mięśni), pojawienia się drżenia zamiarowego lub drgawek. Czasami występują symptomy uszkodzenia wątroby, pojawia się ryzyko ciężkich zakażeń, hemolizy i skazy krwotocznej, a nawet zaburzeń świadomości i śpiączki.

4. Przyczyny niedoboru fosforu

 

Niedobory fosforu w organizmie stwierdza się rzadko, z uwagi na jego powszechne występowanie w wielu produktach spożywczych i wysoką przyswajalność. Niemniej jednak, niedobór fosforu może pojawić się u osób nadużywających alkoholu, pacjentów cierpiących na choroby przewodu pokarmowego związane z zaburzeniami wchłaniania, niedożywionych oraz żywionych w sposób pozajelitowy. Przyczyną spadku poziomu fosforu mogą być także przewlekłe biegunki lub uporczywe wymioty, masywne oparzenia, intensywne leczenie cukrzycowej kwasicy ketonowej, zasadowica oddechowa, nadczynność przytarczyc, niedobór witaminy D i długotrwałe stosowanie leków zobojętniających kwas solny soku żołądkowego. Do utraty fosforanów może dochodzić podczas leczenia nerkozastępczego czy przy nadmiarze glikokortykosteroidów.

 

5. Nadmiar fosforu – objawy i skutki

Poziom fosforanów w surowicy krwi >1,6 mmol/L to hiperfosfatemia. Nie istnieją swoiste objawy wskazujące na hiperfosfatemię, a obraz kliniczny i symptomy są ściśle zależne od przyczyny nadmiaru fosforu w surowicy.

Skutki nadmiaru fosforu we krwi obejmują spadek syntezy witaminy D i hipokalcemię. Fosforany wiążą bowiem wapń, a odkładając się w ścianach tętnic istotnie zwiększają ryzyko miażdżycy. Hiperfosfatemia może prowadzić do rozwoju wtórnej nadczynności przytarczyc. Duża ilość fosforu w diecie niekorzystnie wpływa na wchłanianie innych składników mineralnych takich jak wapń, miedź, żelazo, magnez czy cynk.

Jeśli stosujesz suplementy diety z fosforanami, ich przedawkowanie może objawiać się zaburzeniem pracy przewodu pokarmowego i pojawieniem się nudności, wymiotów czy biegunek.

6. Przyczyny nadmiaru fosforu

Zbyt duże stężenie fosforu w organizmie może być związane z jego nadmierną podażą w codziennej diecie ( poprzez częste spożywanie pokarmów bogatych w fosfor lub wysoce przetworzonych produktów, gdzie dodawane są fosforany), żywieniem pozajelitowym lub wzmożonym wchłanianiem fosforu z przewodu pokarmowego (np. wskutek nadmiernego spożycia witaminy D).

Przyczyną hiperfosfatemii mogą być także ciężkie urazy z uszkodzeniem tkanek, poważne zakażenia, intensywny wysiłek fizyczny, zespół rozpadu nowotworu, hemoliza, ciężka kwasica czy rabdomioliza, kiedy to dochodzi do nadmiernego uwalniania fosforu z komórek. Do wzrostu poziomu fosforu prowadzi również upośledzenie wydalania go przez nerki, co może być spowodowane ostrą lub przewlekłą niewydolnością nerek, niedoczynnością przytarczyc i niedoborem parathormonu (lub opornością tkanek na parathormon), niedoborem magnezu czy przyjmowaniem bisfosfonianów (leków stosowanych w osteoporozie). Długotrwałe unieruchomienie może prowadzić do wzmożonego uwalniania fosforanów z kości.

 

7. Fosfor w organizmie człowieka – co obniża jego poziom, a co go zwiększa?

Fosfor jest powszechnym składnikiem wielu pokarmów. Do produktów bogatych w fosfor należą: ryby, ryby wędzone i konserwy rybne, mleko, sery podpuszczkowe dojrzewające, wędliny, czerwone mięso, podroby (np. wątróbka), drób, suszone owoce, rośliny strączkowe, jajka, kasze (np. gryczana), otręby, płatki zbożowe, ciemne pieczywo, migdały. Niektóre produkty zawierają dużo fosforu z uwagi na fosforany dodawane do nich w procesie przetwarzania żywności – np. jako substancje zagęszczające czy stabilizatory. Należą do nich cola, niektóre wędliny czy serki topione.

Organizm z łatwością przyswaja fosfor z większości pokarmów. Wyjątek stanowią produkty zbożowe i strączkowe, z których przyswajalność fosforu jest niższa, z uwagi na połączenia fitynianowe. Wchłanianie fosforanów w przewodzie pokarmowym zwiększa się pod wpływem witaminy D i parathormonu, maleje natomiast w obecności wapnia i magnezu.

W praktyce, większość fosforu jest dostarczana do organizmu poprzez jedzenie produktów zbożowych, mlecznych i mięsnych.

Bibliografia:

• Interna Szczeklika – P. Gajewski, A. Szczeklik ^[1]
• Normy żywienia dla populacji Polski – M. Jarosz ^[2]
• „Fosfor”- K. Jamruszkiewicz
• „Objawy i skutki niedoboru fosforu (hipofosfatemii)”- E. Kuchar
• „Fosfor” – B. Przygoda