Jakie są objawy pasożytów u dzieci? Badania, leczenie, profilaktyka

Z danych opublikowanych przez Państwowy Zakład Higieny wynika, że aż 15% dzieci w Polsce jest zarażonych pasożytami jelitowymi. Największy odsetek zachorowań notuje się w grupie maluchów uczęszczających do żłobków i przedszkoli, które są narażone na częsty kontakt z potencjalnymi źródłami zakażeń. W artykule poniżej przedstawiamy typowe i nietypowe objawy pasożytów u dzieci, omawiamy dostępne metody diagnostyczne oraz sposoby leczenia. Poruszamy także kwestię profilaktyki, aby pomóc rodzicom w ochronie ich pociech, minimalizując ryzyko zakażenia.

Pasożyty u dzieci – jak dochodzi do zarażeń?

Choroby pasożytnicze w Polsce nie są tak powszechne, jak w niektórych krajach tropikalnych, nadal jednak stanowią istotny problem zdrowotny i mogą dotyczyć od 5 do 15% dzieci, w zależności od regionu oraz warunków higienicznych. 

Pasożyty dostają się do organizmu różnymi drogami, takimi jak: 

• spożycie niedokładnie umytych owoców i warzyw,  
• jedzenie surowych lub niedogotowanych potraw,   
• picie nieprzegotowanej wody,  
• brak mycia rąk po kontakcie z ziemią, zabawkami, piaskiem lub zwierzętami, 
• kontakt ze zwierzętami domowymi, które nie zostały odrobaczone.

Wiek dziecięcy sprzyja zarażeniu pasożytami, co wynika głównie z bliskich interakcji z rówieśnikami (np. w żłobkach i przedszkolach), zabawy w zanieczyszczonych piaskownicach oraz braku nawyku mycia rąk przed jedzeniem i po skorzystaniu z toalety. Warto także zauważyć, że niedojrzały układ odpornościowy dziecka zwiększa podatność na tego typu infekcje.

Niemowlęta oraz małe dzieci uczęszczające do żłobków, przedszkoli i podobnych placówek są szczególnie narażone na giardiozę (lambliozę), która objawia się biegunką i przenosi się poprzez kontakt z zanieczyszczonym kałem. Zakażenie owsikami występuje najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W grupie tej odnotowuje się też znaczną liczbę zakażeń wszami głowowymi lub świerzbem, które rozprzestrzeniają się poprzez bliski kontakt w czasie wspólnej nauki i zabawy. Źródłem zakażenia bywają także zwierzęta domowe, które mogą przenosić toksokarozę (pies, kot) oraz toksoplazmozę (głównie kot, ale często zakażenie następuje przez spożycie mięsa pośrednich żywicieli). Zakażenia takie jak wągrzyca, bąblowica, glistnica czy tasiemczyca występują w Polsce rzadziej – rozpoznaje się ich jedynie kilkaset przypadków rocznie.

Rodzaje pasożytów u dzieci

Pasożyty rozpoznawane u dzieci można podzielić na zewnętrzne oraz wewnętrzne (najczęściej bytujące w układzie pokarmowym). Do pasożytów wewnętrznych należą owsiki, glista ludzka, włosogłówka, lamblie, nicienie z rodzaju Toxocara spp. oraz tasiemce. Do zewnętrznych natomiast wszy, pchły, świerzb i nużeniec. Objawy zakażeń różnią się w zależności od gatunku pasożyta i rodzaju inwazji.

Pasożyty wewnętrzne

• Owsica, wywoływana przez owsiki (Enterobius vermicularis), które zamieszkują jelito grube, a czasem przenikają do dróg rodnych, to najczęstsza choroba pasożytnicza w Polsce, dotykająca głównie dzieci w wieku 5-15 lat. Owsiki rozprzestrzeniają się głównie w dużych skupiskach, takich jak szkoły i przedszkola, a zakażenie następuje drogą fekalno-oralną przez brudne ręce, ubrania lub pościel. U dzieci zakażonych owsikami można zauważyć objawy takie jak: intensywny świąd w okolicach odbytu, bezsenność, moczenie nocne oraz nadpobudliwość.

• Włosogłówczyca, wywoływana przez włosogłówkę (Trichuris trichiura), dotyka jelita grubego i ślepego. Może przebiegać bezobjawowo, jednak przy bardziej intensywnej inwazji powoduje dolegliwości ze strony układu pokarmowego, nerwowego i krążenia, takie jak bóle brzucha, biegunka z krwią, nerwowość oraz niedokrwistość.

• Glistnica, czyli zakażenie glistą ludzką (Ascaris lumbricoides), jest skutkiem spożycia pokarmów skażonych jajami pasożyta, najczęściej w miejscach, gdzie gleba jest zanieczyszczona odchodami ludzkimi. Choroba ta objawia się kaszlem i problemami oddechowymi, może też powodować objawy alergiczne takie jak pokrzywka i świąd.

• Lamblioza (giardioza) to choroba wywoływana przez pierwotniaki z gatunku Giardia lamblia, która przenosi się przez spożycie skażonej wody lub kontakt z zainfekowanymi zwierzętami domowymi i powoduje dokuczliwe biegunki. Choroba ta występuje głównie u dzieci w wieku przedszkolnym oraz u osób podróżujących do krajów tropikalnych.

• Toksokaroza jest spowodowana larwami nicienia z rodzaju Toxocara spp., pochodzącymi od psów i kotów. Do zakażenia dochodzi poprzez spożycie pokarmów skażonych jajami pasożyta lub kontakt z zainfekowanymi odchodami zwierząt. Zakażenie Toxocara spp. jest niebezpieczne, ponieważ larwy tego pasożyta mogą przedostawać się do wątroby, płuc, oczu, nerek, czy mózgu, wywołując objawy zależne od zajętego narządu. Początkowo obserwuje się np. powiększenie wątroby i symptomy zapalenia płuc, a w późniejszych etapach objawy w innych zaatakowanych narządach.

Pasożyty zewnętrzne

• Pchły (najczęściej Ctenocephalides canis) można nabyć przez kontakt ze zwierzętami lub ludźmi. Zakażenie powoduje intensywny świąd oraz reakcje alergiczne na skórze.

• Wszy (Pediculus humanus i Pediculus capitis) przenoszą się bezpośrednio, przez kontakt z osobą zakażoną lub używanie wspólnych przedmiotów, takich jak grzebienie. Objawem wszawicy są swędzące wykwity na skórze, a infekcje te występują głównie w przedszkolach i szkołach.

• Nużeniec (Demodex folliculorum, Demodex brevis) zasiedla mieszki włosowe i gruczoły łojowe. Może być przenoszony przez bezpośredni kontakt z zarażoną osobą lub używanie wspólnych przedmiotów, takich jak pościel i ręczniki. Zakażenie nużeńcem objawia się głównie stanem zapalnym brzegów powiek.

Jakie są objawy pasożytów u dzieci?

Objawy zakażeń pasożytniczych u dzieci różnią się w zależności od rodzaju pasożyta. Infekcje pasożytami zewnętrznymi manifestują się głównie świądem oraz podrażnieniem skóry, natomiast zakażenia pasożytami wewnętrznymi – bólem brzucha, biegunką, nudnościami i wymiotami. W niektórych przypadkach może też występować zmęczenie, osłabienie, brak apetytu oraz spadek masy ciała. Często jednak infekcje te są bezobjawowe, zwłaszcza na wczesnym etapie choroby. 

U niektórych dzieci postawienie rozpoznania bywa więc utrudnione, zwłaszcza, że oprócz braku standardowych objawów pojawiają się u nich symptomy nietypowe, które nie zawsze kojarzone są z pasożytami, a zamiast tego przypominają problemy emocjonalne czy zaburzenia uwagi. Swędzenie powodowane przez owsiki może np. zakłócać sen, prowadząc do zmęczenia i drażliwości w ciągu dnia oraz sprawiać, że dzieci mogą być bardziej płaczliwe, nerwowe lub mieć trudności z koncentracją, być mniej energiczne i sprawiać wrażenie apatycznych. Pasożyty mogą też wpływać na apetyt dziecka, który może być skrajnie zwiększony lub zmniejszony. Niewystarczająca ilość energii lub brak apetytu może z kolei przełożyć się na problemy z koncentracją, wpływając na funkcjonowanie w szkole i relacje z rówieśnikami.

Pasożyty u dzieci mogą też powodować różne objawy skórne, które są wynikiem reakcji organizmu na obecność pasożytów lub ich toksyn. Zakażenie owsikami prowadzi często do intensywnego swędzenia w okolicy odbytu, zwłaszcza w nocy, co prowadzi do podrażnienia skóry. U dzieci z alergiczną reakcją na pasożyty, takie jak Giardia lamblia, może wystąpić pokrzywka, która objawia się jako swędzące, czerwone bąble na skórze. W przypadku toksoplazmozy mogą natomiast wystąpić obrzęki lub inne zmiany skórne widoczne w okolicy twarzy.

U dzieci zakażonych glistą ludzką, podczas wędrówki larw przez płuca, mogą pojawić się duszności, kaszel oraz reakcje alergiczne, takie jak wysypki, pokrzywka i świąd. Niekiedy rozwija się też zapalenie płuc, które zwykle ustępuje samoistnie w ciągu kilku tygodni. W przypadku przewlekłego kaszlu u dzieci należy jednak uwzględnić także inne możliwe przyczyny.

W opinii publicznej istnieje błędne przekonanie, że zgrzytanie zębami (bruksizm) jest charakterystycznym objawem zakażeń pasożytniczych. Badania naukowe wskazują jednak, że przyczyn bruksizmu może być wiele, od problemów emocjonalnych po zaburzenia neurologiczne i genetyczne i nie powinien on być uznawany za objaw związany z infekcjami pasożytniczymi. Często też uważa się, że zwiększona liczba eozynofili we krwi jest typowa dla zakażeń pasożytniczych, co nie zawsze jest prawdą. Wysokie stężenie eozynofili może też wynikać np. z alergii lub innych zakażeń, takich jak atypowe zapalenie płuc czy niektóre grzybice, bądź też być skutkiem ubocznym stosowanych leków. 

Diagnostyka najczęściej występujących pasożytów u dzieci

Proces rozpoznawania zakażeń pasożytniczych u dzieci obejmuje kilka metod diagnostycznych, które pozwalają wykryć obecność pasożytów w organizmie i określić, jaki rodzaj leczenia będzie najbardziej skuteczny. Każda z tych metod ma swoje zalety, jak i ograniczenia, dlatego w zależności od objawów i rodzaju podejrzewanego pasożyta, lekarz może zalecić różne podejścia diagnostyczne.

Podstawowym badaniem stosowanym w diagnostyce pasożytów przewodu pokarmowego jest badanie kału, podczas którego próbki kału są analizowane pod mikroskopem, aby wykryć obecność jaj pasożytów, larw lub dorosłych osobników. Badanie to pozwala wykryć pasożyty, takie jak glista ludzka, tasiemiec, włosogłówka czy pierwotniaki i powinno być przeprowadzone trzykrotnie, w różnych dniach, ponieważ pasożyty mogą być wydalane nieregularnie, a jedno badanie nie będzie w stanie wykryć infekcji. 

Diagnozowanie owsicy opiera się głównie na badaniu bezpośrednim. Zaleca się, by przed poranną toaletą wykonać wymaz z okolic odbytu lub użyć przezroczystej taśmy klejącej, którą nakleja się na skórę dziecka w okolicach odbytu. Następnie materiał ten jest analizowany pod mikroskopem, aby wykryć jaja owsików. 

Lambliozę diagnozuje się poprzez badanie bezpośrednich próbek kału, treści dwunastniczej lub biopsji jelita cienkiego, co pozwala na identyfikację cyst lub trofozoitów. Ze względu na nieregularne wydalanie cyst, badanie kału powinno być powtarzane wielokrotnie, a w celu zwiększenia dokładności często stosuje się metody zagęszczania próbek, takie jak flotacja.

W przypadku niektórych pasożytów stosuje się również metody pośrednie, takie jak testy immunoenzymatyczne przy diagnostyce lambliozy. Ich skuteczność jest jednak ograniczona przez ryzyko reakcji krzyżowych, co może prowadzić do wyników fałszywie dodatnich. 

Jednym z najbardziej skutecznych sposobów wykrywania obecności pasożytów jest badanie molekularne oparte na metodzie real-time PCR, które pozwala na wykrycie materiału genetycznego 9 patogenów w jednej próbce kału. Dużą zaletą tego typu testów jest możliwość pobrania materiału w komfortowych warunkach domowych. 

W rzadkich przypadkach, gdy objawy są nasilone, a standardowe testy nie wykazują obecności pasożytów, można wykonać endoskopię lub kolonoskopię, które pozwalają na bezpośrednią obserwację pasożytów w przewodzie pokarmowym. Przy podejrzeniu toksokarozy konieczne jest także wykonanie badania okulistycznego z oceną dna oka, aby wykluczyć zajęcie narządu przez pasożyty.

Pasożyty u dzieci – leczenie

Leczenie zakażeń pasożytniczych powinno być zawsze prowadzone pod nadzorem lekarza i dostosowane do rodzaju pasożyta. Najczęściej stosowane leki to pyrantel, mebendazol (np. w owsicy) oraz albendazol. W przypadku lamblii stosuje się metronidazol. Dawkowanie leku i czas terapii ustala lekarz, po przeprowadzeniu wywiadu i dokładnej analizie wyników badań diagnostycznych. Zaleca się, aby terapia obejmowała wszystkich członków rodziny, co pozwoli zminimalizować ryzyko ponownego zakażenia. 

W trakcie leczenia ważna jest lekkostrawna dieta, bogata w białko i błonnik, który wspomaga pracę jelit, a uboga w węglowodany, aby zapobiec zaparciom. Kluczowe jest również przestrzeganie zasad higieny, które obejmują regularne mycie rąk, szczególnie po skorzystaniu z toalety i przed posiłkami, codzienną zmianę bielizny i pościeli oraz obcinanie i unikanie gryzienia paznokci. 

Profilaktyka zakażeń jelitowych u dzieci

Większość pasożytów jelitowych przenosi się drogą fekalno-oralną, dlatego kluczowe znaczenie w profilaktyce zakażeń pasożytniczych u dzieci mają podstawowe zasady higieny:

• mycie rąk po skorzystaniu z toalety i przed jedzeniem,
• dokładne mycie owoców i warzyw w czystej wodzie,
• używanie rękawic podczas pracy w ogrodzie i przy sprzątaniu po zwierzętach,
• unikanie spożywania surowego mięsa.

W ramach zapobiegania toksoplazmozie i toksokarozie warto też zabezpieczać piaskownice przed dzikimi zwierzętami oraz regularnie odrobaczać zwierzęta domowe. Obecne wytyczne nie zalecają natomiast rutynowego odrobaczania dzieci i dorosłych w Polsce.

Podczas podróży do krajów tropikalnych należy pamiętać, aby pić wyłącznie wodę butelkowaną, przegotowaną lub filtrowaną, ponieważ pierwotniak Giardia lamblia jest odporny na chlorowanie. Planując podróż, warto też skonsultować się ze specjalistą medycyny podróży, aby zadbać o odpowiednia szczepienia ochronne i rozważyć profilaktykę, np. chemioprofilaktykę malarii. Zastosowanie tych zasad postępowania pozwoli znacząco zmniejszyć ryzyko zakażeń jelitowych u dzieci, ale także u osób dorosłych.