Jonogram - co to za badanie i kiedy warto je wykonać? Wyjaśniamy

Jonogram to jedno z podstawowych badań laboratoryjnych, polegające na określeniu stężenia podstawowych elektrolitów w naszym organizmie. Jest pomocny w wykrywaniu wielu zaburzeń o różnorodnej przyczynie. Kiedy warto wykonać jonogram?

Jonogram – co to?

Jonogram – badanie określające poziom elektrolitów w organizmie, obejmuje głównie oznaczenie stężenia sodu, potasu, chlorków, ale również magnezu, wapnia i fosforanów.

Elektrolity to pierwiastki chemiczne występujące w naszych płynach ustrojowych w formie zjonizowanej, czyli posiadające ładunek elektryczny. Są niezwykle istotne dla utrzymania homeostazy, czyli stałości środowiska wewnętrznego naszego organizmu poprzez wpływ na równowagę kwasowo-zasadową i wodno-elektrolitową. Ponadto regulują pracę wielu narządów, czynność skurczową mięśni, również mięśnia sercowego, warunkują transport komórkowy w tym transport wody. Ich poziom utrzymywany jest przez organizm w dosyć wąskich granicach i podlega złożonej regulacji obejmującej wpływ hormonów, układu pokarmowego i nerek. Nawet niewielkie obniżenie lub podwyższenie ich stężenia może świadczyć o zachwianych mechanizmach regulacyjnych i być zagrożeniem dla zdrowia a niekiedy nawet życia.

Głównym źródłem elektrolitów jest dieta; dostarczamy je wraz z wodą i żywnością.

Sprawdź: Badanie jonogram

Badanie krwi – jonogram

Kiedy oznaczać jonogram? Kiedy wykonać kontrolę jonogramu? Badanie – jonogram warto oznaczyć, gdy stwierdza się m.in. poniższe objawy:

• zaburzenia rytmu serca, niewydolność serca,
• ból i skurcze mięśniowe,
• odwodnienie: intensywne wymioty, biegunki,
• obrzęki kończyn dolnych,
• ogólne osłabienie,
• nadciśnienie tętnicze,
• przyjmowanie niektórych leków np. moczopędnych,
• zaburzenia ośrodkowego i obwodowego okładu nerwowego.

Poniżej przedstawiono znaczenie w organizmie pierwiastków, oznaczanych w badaniu krwi – jonogramie oraz objawy wywołane ich nieprawidłowym stężeniem.

Sód – znaczenie w organizmie

Jest głównym elektrolitem osocza krwi. Jego podstawowa rola to utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej, kontrola objętości płynów i ciśnienia krwi, a także regulacja przewodnictwa nerwowo-mięśniowego.

Hiponatremia – to obniżone stężenie sodu <135 mmol/l.

Ze względu na to, że głównym źródłem sodu w pożywieniu to sól kuchenna, zazwyczaj nie dochodzi do niedoboru na tle żywieniowym.

Przyczyny hiponatremii:

• utrata wody zawierającej sód w wyniku wzmożonej potliwości, biegunki, wymiotów przy jednoczesnym przyjmowaniu płynów bezelektrolitowych,
• niedoczynność kory nadnerczy – choroba Addisona,
• niedoczynność tarczycy,
• przewlekła niewydolność serca, marskość wątroby, zaburzenie pracy nerek.

Objawy hiponatremii:

• nudności, wymioty,
• bóle głowy,
• osłabienie, skurcze mięśni,
• przy stężeniu <115 mmol/l dochodzi do obrzęku mózgu.

Hipernatremia – to podwyższone stężenie sodu >145 mmol/l.

Sód w naszej diecie jest wszechobecny, występuje bowiem w wielu produktach przetworzonych. Zwiększone spożycie chlorku sodu wraz z pokarmami prowadzi w dłuższej perspektywie do rozwoju nadciśnienia tętniczego, jednak nie u wszystkich osób co jest związane z różną wrażliwością organizmu na sód.

Przyczyny hipernatremii:

• nadmierna podaż sodu przy niedostateczne podaży płynów,
• wzmożona potliwość, stany gorączkowe,
• nadczynność tarczycy,
• wymioty, biegunka,
• moczówka prosta,
• zwiększone stężenie glukozy we krwi.

Objawy hipernatremii:

• wzmożona pobudliwość nerwowa, zwiększone napięcie mięśni,
• obrzęki kończyn dolnych,
• omamy i zaburzenia orientacji.

Potas – znaczenie w organizmie

Potas bierze udział w przewodnictwie nerwowym a także w procesach skurczu mięśni. Jego odpowiednie stężenie we krwi jest warunkiem prawidłowej pracy mięśnia sercowego. Nawet niewielkie zmiany stężenia mogą być przyczyną istotnych objawów klinicznych. Przy braku czynników które przesuwają potas do i z komórek, jego stężenie we krwi odzwierciedla jego zawartość w organizmie. Do czynników transportujących potas do lub z komórek należą: insulina, zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej, leki. Za utrzymywanie odpowiedniego poziomu potasu w organizmie odpowiadają głównie nerki.

Zmiany stężenia potasu są szczególnie ważne u osób z chorobami serca i układu krążenia, przy czym groźniejsza dla zdrowia i skutkująca cięższymi powikłaniami jest hipokaliemia, czyli obniżone stężenie potasu.

Hipokaliemia – to obniżone stężenie potasu <3,5 mmol/l.

Przyczyny hipokaliemii:

Niedostateczna podaż w diecie lub nadmierna utrata

• dieta uboga w potas, niedożywienie,
• biegunki lub wymioty,
• rozległe oparzenia,
• stosowanie niektórych leków moczopędnych np. furosemid,
• leki przeczyszczające,
• choroby nerek,
• nadczynność nadnerczy – zespół, choroba Cushinga.

Zwiększony napływ potasu do komórek wywołują: leki przeciwastmatyczne z grupy beta-mimetyków np. salbutamol, insuliny w dużych ilościach, glikokortykosteroidów, duże ilości kawy, alkohol, intensywny wysiłek fizyczny.

Objawy hipokaliemii:

• uczucie kołatania serca,
• osłabienie i bolesne skurcze mięśni,
• zaparcia,
• wzrost ciśnienia krwi.

Hiperkaliemia – to podwyższone stężenie potasu >5,1 mmol/l.

U ludzi zdrowych z prawidłowo funkcjonującymi nerkami nadmiar potasu jest usuwany z moczem. Zbyt wysoki jego poziom może być skutkiem nadmiernego spożycia wraz suplementami diety lub w pewnych sytuacjach chorobowych:

• niewydolność nerek – stosowanie niektórych leków np. obniżających ciśnienie z grupy ACE-I, ARB, leków oszczędzających potas, beta-blokerów,
• niedobór aldosteronu – najczęściej wskutek choroby Addisona lub wrodzonego przerostu nadnerczy,
• niedobór insuliny w cukrzycy typu I.

Objawy hiperkaliemii:

• złe samopoczucie,
• osłabienie mięśni,
• zaburzenia pracy serca.

Badanie stężenia jonu potasowego we krwi jest badaniem wstępnym pozwalającym wykryć nieprawidłowości w poziomie tego elektrolitu. Aby ustalić przyczynę zaburzeń konieczne może być wykonanie badań dodatkowych: stężenie sodu i chlorków we krwi, stężenie kreatyniny, oznaczenie równowagi kwasowo-zasadowej czy określenie dobowej utraty potasu z moczem.

Wapń – znaczenie w organizmie

Wapń jest podstawowym składnikiem kości i zębów, bierze udział w procesie krzepnięcia krwi, a ponadto umożliwia prawidłowe przewodnictwo nerwowe i czynność skurczową mięśni. Jego poziom regulowany jest przez przytarczyce za pośrednictwem parathormonu oraz przez tarczycę wytwarzającą kalcytoninę. Prawidłowe stężenie i działanie wapnia są również uwarunkowane przez odpowiedni poziom witaminy D, wytwarzanej w skórze pod wpływem promieni UV lub dostarczanej z pożywieniem. W regulacji poziomu wapnia i fosforanów biorą udział także nerki, które wytwarzają aktywną postać witaminy D – kalcytriol.

Oprócz pomiaru poziomu wapnia całkowitego określa się również poziom wapnia zjonizowanego, który jest formą aktywną biologicznie. Wapń zjonizowany można zmierzyć bezpośrednio lub obliczyć na podstawie poziomu wapnia całkowitego i stężenia albumin w surowicy krwi.

Hipokalcemia – to obniżone stężenie wapnia <2,25 mmol/l.

Do zbyt niskiego poziomu wapnia prowadzi dieta uboga w ten minerał, jego złe wchłanianie w przewodzie pokarmowym lub nadmierne wydalanie. Niedobór w organizmie ma niekorzystny wpływ na układ kostny u dzieci w okresie intensywnego wzrostu. U dorosłych może to skutkować rozwojem osteoporozy.

Przyczyny hipokalcemii:

• niedostateczna ilość w pożywieniu,
• zmniejszone wchłanianie w przewodzie pokarmowym np. z powodu niedoboru wit. D lub chorób jelit,
• odkładanie wapnia w kościach i innych tkankach np. w przebiegu ostrego zapalenia trzustki lub leczenia osteoporozy bisfosfonianami,
• nadmierna utrata wapnia z moczem np. stosowanie niektórych leków moczopędnych (diuretyki pętlowe), choroba nerek, ale również nadmierna ilość białka oraz sodu w diecie,
• niedobór witaminy D spowodowany np. niewydolnością nerek czy chorobami wątroby.

Objawy hipokalcemii:

• napad tężyczkowy: drętwienie i kurcze mięśni twarzy, rąk, nóg, tułowia,
• światłowstręt, podwójne widzenie,
• bóle klatki piersiowej i brzucha,
• utrata świadomości, bóle głowy.

Poziom wapnia, ale także magnezu, fosforanów oraz hormon przytarczyc – parathormon są ze sobą ściśle powiązane i nieprawidłowy poziom jednego z nich ma wpływ na poziom pozostałych.

Hiperkalcemia – to podwyższone stężenie wapnia >2,75 mmol/l.

Przyczyny hiperkalcemii:

• pierwotna nadczynność przytarczyc – najczęściej związana z obecnością gruczolaka przytarczyc, który wydziela nadmierne ilości parathormonu,
• nowotwory: kości, płuc, piersi, nerek, guz chromochłonny nadnerczy – ich obecność powoduje zwiększone uwalnianie wapnia zmagazynowanego w kościach,
• zatrucie witaminą A lub D,
• długotrwałe unieruchomienie,
• leki: moczopędne (tiazydy) teofilina, nadużywanie leków zobojętniających sok żołądkowy.

Objawy hiperkalcemii:

Występują zwykle przy znacznie podwyższonym stężeniu wapnia, im wyższe stężenie tym więcej objawów i bardziej nasilone, a są to:

• nudności, wymioty, zaparcia, zapalenie trzustki, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,
• oddawanie dużych ilości moczu, kamica moczowa,
• nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca,
• osłabienie siły mięśniowej.

Magnez – znaczenie w organizmie

Jego rolą jest budowanie kośćca, udział w procesach krzepnięcia krwi, przewodnictwie nerwowym oraz procesach kurczliwości mięśni. Bierze udział w wielu reakcjach enzymatycznych, reguluje działanie wielu hormonów a także bierze udział w procesach energetycznych organizmu.

Poziom magnezu zależy od jego ilości w pożywieniu oraz funkcji jelit i nerek. Nadmiar jest usuwany z moczem i kałem.

Ze względu na to, że jest to pierwiastek wewnątrzkomórkowy i mający swoje rezerwy w kościach, oznaczanie jego poziomu w surowicy nie jest doskonała metodą pozwalającą określić jego poziom w organizmie. Przyjmuje się, że znacznie obniżony poziom w surowicy odzwierciedla jego faktyczny niedobór.

Hipomagnezemia – to obniżone stężenie magnezu <0,65 mmol/l.

Przyczyny hipomagnezemii:

• niedostateczna ilość w diecie,
• zmniejszone wchłanianie w przewodzie pokarmowym,
• zwiększona utrata przez nerki: choroby nerek, nadmiar aldosteronu (nadczynność nadnerczy), alkoholizm, nadczynność przytarczyc, przedawkowanie witaminy D,
• stosowanie niektórych leków: moczopędnych (diuretyki tiazydowe, pętlowe), zobojętniających sok żołądkowy z grupy IPP (np. polprazol, omeprazol), antybiotyków,
• zapalenie trzustki.

Objawy hipomagnezemii:

• zaburzenia pracy serca,
• nadciśnienie,
• drżenie kończyn, osłabienie siły mięśni,
• obniżenie nastroju, apatia, zaburzenia nerwicowe.

Hipermagnezemia – to podwyższone stężenie magnezu >1,2 mmol/l.

Przyczyny hipermagnezemii:

• stosowanie suplementów magnezu u osób z niewydolnością nerek,
• nadmierne wchłanianie z przewodu pokarmowego,
• niedoczynność kory nadnerczy – choroba Addisona,
• nadczynność przytarczyc.

Objawy hipermagnezemii:

• zaparcia, zatrzymanie moczu,
• obniżenie ciśnienia krwi,
• osłabienie mięśni.

Fosforany – znaczenie w organizmie

Fosforany są mineralnym budulcem kości, a ponadto składnikiem błon komórkowych, kwasów nukleinowych (DNA, RNA), biorą udział w przemianach energetycznych oraz w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej. Regulacja wchłaniania fosforanów w przewodzie pokarmowym zachodzi pod wpływem wit. D.

Hipofosfatemia – to obniżone stężenie fosforanów <0,9 mmol/l.

Przyczyny hipofosfatemii:

• alkoholizm,
• rozległe oparzenia,
• nadczynność przytarczyc,
• niedobór wit. D,
• długotrwałe stosowanie leków moczopędnych.

Objawy hipofosfatemii zwykle pojawiają się przy dłużej trwającej hipofosfatemii i są to:

• osłabienie mięśni,
• zaburzenia nerwowo-mięśniowe: drgawki, śpiączka.

Hiperfosfatemia – to podwyższone stężenie fosforanów >1,6 mmol/l.

Przyczyny hiperfosfatemii:

• niewydolność nerek,
• niedoczynność przytarczyc,
• nadmierny wysiłek fizyczny, rozpad mięśni.

Stężenie elektrolitów w naszym organizmie jest regulowane przez szereg skomplikowanych mechanizmów. Wiele schorzeń powstaje w wyniku zaburzonej równowagi elektrolitowej lub jest jej przyczyną. Nie jest obojętny również nasz styl odżywiania, czyli ilość i proporcje dostarczanych do organizmu elektrolitów.  Jednakże przyjmowanie suplementów diety zawierających potas, wapń czy magnez należy uzgodnić z lekarzem, zwłaszcza przez osoby cierpiące na schorzenia serca i układu krążenia, nerek czy cukrzycę oraz przyjmujące leki wpływające na poziom elektrolitów.

Oznaczanie jonogramu jest badaniem wstępnym pozwalającym wykryć istnienie ewentualnych odchyleń, jednak przy ich stwierdzeniu powinno być rozszerzone o dodatkowe oznaczenia,

Jonogram może służyć również do monitorowania rozpoznanych zaburzeń i kontroli stanu pacjenta.

Autor: Mgr Renata Grzelik

Bibliografia:

1. Understanding electrolytes. Important diagnostic clues to patient status. Maday K. Journal of the American Academy of Physician Assistants. January 2013, 26(1). www.jaapa.com
2. Rola składników mineralnych w rozwoju i prewencji nadciśnienia tętniczego. Suliburska J. Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2010, tom 1, nr 4. www.fzm.viamedica.pl
3. Hiperkalcemia – przyczyny i leczenie. Błachowicz A., Franek E. Choroby Serca i Naczyń. 2005, tom 2, nr1. www.chsin.viamedica.pl
4. Gospodarka potasowa – podstawy teoretyczne i codzienna praktyka lekarska. Chamienia A. Choroby Serca i Naczyń. 2004, tom 1, nr 2. www.chsin.viamedica.pl
5. https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/99724,badanie-stezenia-elektrolitow-sod-potas-wapn-magnez
6. https://www.mp.pl/pediatria/praktyka-kliniczna/badania-laboratoryjne/160555,parametry-krytyczne-jony
7. https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/73858,sod
8. https://www.msdmanuals.com/professional/endocrine-and-metabolic-disorders/electrolyte-disorders/hypomagnesemia