Które nowotwory są dziedziczne?

Choroby nowotworowe stanowią jedną z najczęstszych przyczyn zgonów w Polsce. Postępujące zmiany cywilizacyjne, ekspozycja na substancje rakotwórcze, zanieczyszczenie środowiska czy wydłużenie przeciętnej długości życia to czynniki wpływające na wzrost liczby diagnozowanych nowotworów. Znaczącą rolę w rozwoju raka odgrywają również czynniki genetyczne, czyli odziedziczenie po krewnych mutacji predestynującej do rozwoju choroby. W poniższym artykule opisujemy, które z nowotworów mają charakter dziedziczny i odziedziczenie jakich mutacji wpływa na ich rozwój. Charakteryzujemy również badania genetyczne, które umożliwiają wykrycie mutacji zwiększających ryzyko rozwoju raka. 

Nowotwory genetyczne – podstawy

Nowotwór jest chorobą złożoną, spowodowaną zmianami genetycznymi wpływającymi na proces podziału komórkowego. Powstanie i rozwój raka (karcynogeneza) charakteryzuje się postępującą transformacją nowotworową komórek, która objawia się niekontrolowanym wzrostem komórek, stłumieniem sygnałów supresji wzrostu, odpornością komórek na apoptozę (proces kontrolowanej śmierci), indukcją procesu angiogenezy (tworzenie nowych naczyń krwionośnych) oraz aktywacją inwazji i przerzutów komórek nowotworowych do innych tkanek i narządów.

Choroba nowotworowa spowodowana jest nagromadzeniem mutacji w materiale genetycznym komórek. Mutacje te wynikają z oddziaływania różnych czynników środowiskowych lub mogą zostać odziedziczone po krewnych. Szacuje się, że około 5-10% wszystkich przypadków nowotworów wynika z odziedziczenia po krewnych mutacji, która zwiększa ryzyko rozwoju raka. Cechą nowotworów dziedzicznych jest:

• młody wiek pacjenta w chwili rozwoju choroby (zazwyczaj przed 35. rokiem życia),
• wieloogniskowość (zmiany nowotworowe dotyczą różnych tkanek lub narządów).

Do nowotworów, które mogą wynikać z rodzinnych predyspozycji genetycznych, zalicza się: raka piersi, raka jajnika, raka jelita grubego, siatkówczaka, raka tarczycy, gruczołów przytarczycznych i nadnerczy.

Rak piersi

Rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet, powstającym z komórek gruczołu piersiowego. Około 10% przypadków raka piersi ma charakter dziedziczny, pozostałe 90% powstaje w wyniku spontanicznych mutacji. Jeżeli u krewnych pierwszego stopnia wystąpił nowotwór piersi, to ryzyko rozwoju raka w kolejnym pokoleniu wzrasta kilkukrotnie. Znaczący wzrost ryzyka zachorowania na ten typ nowotworu występuje u pacjentów posiadających mutację genów supresorowych BRCA1 oraz BRCA2. U kobiet ze stwierdzoną mutacją genów BRCA ryzyko wystąpienia raka piersi wynosi 80%, a raka jajnika 30%. Wzrost ryzyka zachorowania obserwuje się również u osób ze stwierdzoną mutacją genów ATP, BRIP1, TP3, CHEK i PTEN. 

Rak jajnika

Rak jajnika stanowi około 5% wszystkich przypadków nowotworów złośliwych w Polsce. Może wystąpić w każdym wieku, ale najczęściej diagnozowany jest u kobiet po 50. roku życia. Największe ryzyko zachorowania na raka jajnika występuje u osób z obciążonym wywiadem rodzinnym i pacjentek, u których stwierdzono obecność mutacji w genach BRCA1 i BRCA2.

Większość przypadków rodzinnego występowania raka jajnika związane jest z obecnością jednego z trzech zespołów genetycznych:

• zespołu dziedzicznego niezwiązanego z polipowatością raka jelita grubego (HNPCC, zespół Lyncha),
• zespołu dziedzicznego raka jajnika miejscowospecyficznego (HOC),
• zespołu dziedzicznego raka piersi i jajnika (HBOC).

Zwiększone ryzyko rozwoju nowotworu występuje również u pacjentów posiadających mutacje genu TP53, STK11, PALB2, BRIP1, RAD51C, RAD51D, MLH1, MSH2, MSH6, EPCAM i PMS2. 

Rak jelita grubego

Około 20% wszystkich zachorowań na raka jelita grubego ma podłoże dziedziczne. Charakterystycznymi cechami dziedzicznego raka jelita grubego są: młody wiek pacjenta w chwili wystąpienia choroby, mnogie ogniska nowotworowe oraz liczne przypadki zachorowania na raka wśród krewnych.

Zwiększone predyspozycje do wystąpienia raka jelita grubego zaobserwowano u osób ze stwierdzoną mutacją w genach: MLH1, MSH2, MSH6, PMS1, PMS2, MMR, APC, MUTYH. Rak jelita grubego rozwija się najczęściej u osób chorujących na określone zespoły genetyczne, w tym zespół dziedzicznego niezwiązanego z polipowatością raka jelita grubego (HNPCC, zespół Lyncha) oraz rodzinną polipowatość gruczolakowatą jelita grubego (FAP). 

Siatkówczak

Siatkówczak jest nowotworem wywodzącym się z komórek siatkówki oka, najczęściej ujawnia się u dzieci przed ukończeniem 5. roku życia. U około 40% pacjentów obserwuje się dziedziczną postać siatkówczaka, spowodowaną obecnością mutacji genu RB1 w obrębie prążka 14 chromosomu 13 (13q14), która dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący. Oznacza to, że aby rozwinęła się choroba, wystarczy obecność tylko jednej kopii uszkodzonego genu, odziedziczonej od matki lub ojca. 

Rak tarczycy

Rak tarczycy jest nowotworem złośliwym wywodzącym się z komórek pęcherzykowych lub okołopęcherzykowych tarczycy. W zależności od rodzaju komórek, z których rozwija się rak, wyróżnia się kilka typów histologicznych tego nowotworu w tym m.in. raka rdzeniastego i raka brodawkowatego tarczycy. Szacuje się, że około 5% przypadków raka brodawkowatego i nawet 15–30% raka rdzeniastego tarczycy ma charakter dziedziczny i wynika z obecności mutacji w genach BRAF, RET lub RAS.

Czy nowotwory są dziedziczne?

Większość przypadków zachorowania na raka ma charakter sporadyczny, oznacza to, że w rodzinie chorego nie odnotowano przypadków wystąpienia nowotworu. Zachorowanie jest następstwem nagromadzenia w komórce zmian i mutacji genetycznych, które w połączeniu z niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi zapoczątkowały niekontrolowany proces proliferacji komórek i rozwój raka. Jednak szacuje się, że około 5-10% wszystkich zachorowań na nowotwory wynika z obecności dziedzicznie uwarunkowanej predyspozycji do rozwoju raka. W takich przypadkach na rozwój choroby wpływa obecność odziedziczonej po krewnych mutacji genetycznej, która zwiększa ryzyko zapoczątkowania procesu karcynogenezy.

Zazwyczaj samo odziedziczenie mutacji po krewnych nie jest wystarczające, aby rozpoczął się proces transformacji nowotworowej komórek. Rozwój raka jest wynikiem połączenia predyspozycji genetycznych i działania niekorzystnych czynników środowiskowych na organizm człowieka. Należy jednak pamiętać, że odziedziczenie mutacji genetycznej związanej z rakiem nie jest jednoznaczne ze 100% pewnością, że dana choroba nowotworowa rozwinie się u chorego. Jest to informacja, że u danego pacjenta istnieje podwyższone ryzyko rozwoju raka i należy wdrożyć odpowiednie środki profilaktyczne, które będą miały na celu zapobiegnięcie rozwojowi nowotworu lub wykrycie go we wczesnym stadium, w którym możliwe jest całkowite wyleczenie. 

Czy dziedziczenie raka po dziadkach jest możliwe?

Po bliskich krewnych – rodzicach czy dziadkach można odziedziczyć mutacje, które zwiększają ryzyko rozwoju określonego typu nowotworu.

U danego pacjenta mogą występować predyspozycje genetyczne do zachorowania na raka. Przykładem jest odziedziczenie po rodzicach mutacji w genie BRCA1 lub BRCA2, co wiąże się z wysokim ryzykiem rozwoju m.in. raka piersi i jajnika. Dziedziczenie zmiany genetycznej związanej z rakiem nie przesądza jednak o pewnym rozwoju choroby.

Badania genetyczne na nowotwory dziedziczne

Badania genetyczne umożliwiają ocenę występowania u danego pacjenta mutacji genetycznej, która zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu. Materiałem do badania jest najczęściej próbka krwi żylnej, z której izolowane jest DNA pacjenta. Badania genetyczne w kierunku zwiększonego ryzyka rozwoju raka powinny wykonać przede wszystkim osoby, u których w rodzinie występowały przypadki zachorowania na raka przed ukończeniem 35. roku życia lub zaobserwowano zwiększone zachorowanie na jeden rodzaj nowotworu u krewnych. Należy pamiętać, że testy określające predyspozycje do zachorowania na raka wykonuje się tylko raz w życiu, ponieważ otrzymany wynik sprawdzający, czy odziedziczyliśmy daną mutację od krewnych, jest niezmienny. Obecnie na rynku diagnostycznym, zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn, dostępne są badania genetyczne sprawdzające obecność mutacji w kilkunastu genach, związanych z wystąpieniem różnych typów nowotworów.