Meningokoki - co to takiego? Objawy, leczenie, szczepienie

Meningokoki – Neisseria meningitidis, to chorobotwórcze bakterie gram ujemne. Meningokoki kształtem przypominają złączone bokami ziarenka tworzące pary, dlatego ich inne określenie to również: dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Czy meningokoki są groźne dla człowieka?

Meningokoki – charakterystyka

Meningokoki posiadają zewnętrzną otoczkę zbudowaną z różnych rodzajów substancji, m.in. tłuszczów i cukrów. Na podstawie różnic w substancjach budujących otoczkę meningokoków wyróżnia się 13 grup serologicznych, czyli odmian bakterii, które można wyróżnić za pomocą specyficznych przeciwciał lub układu dopełniacza (specyficznych białek odpornościowych). Do 13 grup serologicznych meningokoków zalicza się meningokoki: A, B, C, D, X, Y, Z, W135, 29E, H, I, K i L. Rozmieszczenie grup serotypowych meningokoków jest różne na całym świecie i ma znaczenie np. dla chcących się zaszczepić podróżujących w rejony epidemiczne.

Zakażenie meningokokami

Najczęstszą grupą meningokoków występującą w Polsce są meningokoki B (około 60% zakażeń, głównie u dzieci) oraz meningokoki C (zakażenia tymi typami wykazują w Polsce tendencję wzrostową), pozostałe serotypy występują w Polsce rzadko (serotypy Y i W135 to około 7% zakażeń).

Kto choruje na zakażenia meningokokowe?

Zakażenia meningokokowe dotyczą najczęściej małych dzieci (od 3 miesiąca życia do 5 roku życia), co wynika z braku zdolności niedojrzałego układu odpornościowego do odpowiedzi na polisacharydową otoczkę meningokoków. Drugi szczyt zachorowań występuje wśród młodzieży i młodych dorosłych (15-24 roku życia), jednak zakażenie może wystąpić u osób w każdym wieku. U większości osób narażonych na kontakt z meningokokami nie występują objawy choroby – szacuje się, że od 8 do 25% zdrowych osób jest skolonizowanych przez meningokoki, czyli staje się zdrowymi nosicielami bakterii.

Jak można się zarazić meningokokami?

Zakażenie meningokokami następuje na drodze kropelkowej oraz przez bezpośredni kontakt z wydzieliną z górnych dróg oddechowych nosiciela lub chorego. Zakażenie rozpoczyna się od kolonizacji przez bakterie jamy nosowo – gardłowej. Za czynniki sprzyjające kolonizacji uznaje się: ekspozycję na dym tytoniowy, wydzielinę z górnych dróg oddechowych w trakcie pocałunków, bliski kontakt i wspólne mieszkanie. Wśród dzieci i młodzieży czynnikami ryzyka jest przebywanie w dużych skupiskach takich jak: żłobki, przedszkola czy szkoły i internaty.

Osobniczymi czynnikami ryzyka zachorowania na chorobę meningokokową są stany przebiegające z upośledzeniem odporności takie jak: niedobory składowych dopełniacza, zakażenie HIV, stan po usunięciu śledziony, leczenie immunosupresyjne, cukrzyca czy niedożywienie.

Meningokoki – objawy

Jak przebiega zakażenie meningokokami i choroba meningokokowa? Okres wylęgania bakterii Neisseria meningitidis, czyli okres od ekspozycji na bakterie do rozwinięcia pierwszych objawów zakażenia meningokokami wynosi od 2-10 dni. Obraz kliniczny, czyli objawy i postacie zakażeń meningokokowych mają różnorodne formy.

W większości przypadków choroba rozpoczyna się nagle, ostrymi objawami zapalnymi: gorączką, bólami mięśni, wymiotami. Po 4-6 godzinach u niektórych pacjentów może dojść do przejściowej poprawy stanu klinicznego (ustąpienie gorączki, zmniejszenie bólu mięśni, brak nudności i wymiotów), jednak następnie zazwyczaj następuje pogorszenie stanu klinicznego.

Zakażenie meningokokami może przyjmować postać inwazyjnej choroby meningokokowej. Typowymi objawami inwazyjnej choroby meningokokowej są: gorączka, wybroczyny krwawe na skórze (wysypka krwotoczna, zazwyczaj na kończynach dolnych), plamica i zaburzenia w układzie krążenia.

Inwazyjna choroba meningokokowa może przyjmować postacie:

• Ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych ze sztywnością karku, bólami głowy, drgawkami, wysoką gorączką, z zaburzeniami świadomości;
• Posocznicy meningokokowej, czyli bakteryjnego zakażenia krwi (sepsa meningokokowa), w której charakterystyczne jest wystąpienie krwotocznej wysypki najczęściej na kończynach dolnych. Piorunującym postaciom sepsy towarzyszą zmiany zatorowo-zakrzepowe wraz z wylewami do narządów wewnętrznych np. nadnerczy, które mogą spowodować martwicę krwotoczną nadnerczy;
• Rzadko przebiega jako zakażenia takie jak: zapalenie płuc, mięśnia sercowego, wsierdzia i osierdzia, septyczne zapalenie stawów czy zapalenie szpiku kostnego.

Meningokokowe zakażenia nieinwazyjne występują bardzo rzadko pod postaciami takimi jak: zapalenia spojówek, zapalenia ucha środkowego, zapalenia zatok czy zapalenia płuc.

Choroba meningokokowa u dzieci – objawy

Należy pamiętać, iż u dzieci początek choroby meningokokowej może przypominać przeziębienie, co spowalnia czasami proces diagnostyczny. U małych dzieci pierwszymi objawami może być nietypowe zachowanie: brak zainteresowania otoczeniem i apatia lub rozdrażnienie i niepokój. Większe dzieci jako pierwsze objawy zgłaszają i prezentują: gorączkę, ogólne złe samopoczucie, nudności, wymioty i ból mięśni. 

Choroba meningokokowa ma ostry i szybki przebieg – w przeciągu kilku godzin u dzieci można zauważyć wysypkę plamisto-grudkową, ból kończyn i stawów (zwłaszcza dolnych). Następnie pojawiają się objawy uogólnionego zakażenia i początki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, do których należą:

• nadmierna wrażliwość na światło,
• drgawki,
• nadmierna wrażliwość na dotyk (przeczulica skóry),
• objaw sztywności karku (brak możliwości przygięcia brody do klatki piersiowej w pozycji leżącej) i inne objawy oponowe (objawy zapalenia opon mózgowo- rdzeniowych).

Rokowanie w inwazyjnej chorobie meningokokowej

Inwazyjna choroba meningokokowa stanowi bardzo groźną postać zakażenia, która może doprowadzić do niepełnosprawności, a nawet zgonu. Rokowanie dla chorych z inwazyjną chorobą meningokokową jest niepomyślne. Przy braku wczesnego rozpoznania, wczesnej antybiotykoterapii oraz intensywnej opieki medycznej śmiertelność wynosi około 70%.

Trwałe powikłania przebycia inwazyjnej choroby meningokokowej to między innymi: zaburzenia neurologiczne (padaczka, zaburzenia pamięci), upośledzenie słuchu, uszkodzenia kości, stawów, uszkodzenie nerek i utrata palców w wyniku zmian martwiczych.

Meningokoki – szczepienie

Najlepszym sposobem ochrony przed meningokokami jest szczepienie ochronne. Szczepionka na meningokoki należy do szczepionek „nieżywych” co oznacza, że zawierają fragment otoczki budującej komórkę bakterii lub kombinację różnych białek meningokokowych.

Ze względu na występowanie różnych serotypów meningokoków (m.in. meningokoki typu A, typu B, typu C) dostępne są szczepionki chroniące przed wieloma typami meningokoków (tzw. szczepionki poliwalentne) oraz szczepionki chroniące przed jednym serotypem (tzw. szczepionki monowalentne).

W Polsce dostępne są: szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom typu C (np. NeisVac-C, Meningitec), szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom typu A, C, W, Y (np. Nimenrix) oraz szczepionki przeciwko meningokokom typu B (np. Bexsero).

Szczepionki przeciwko meningokokom mają bardzo wysoką skuteczność, która wyraża się w znacznym zmniejszeniu liczby zachorowań u dzieci na inwazyjną chorobę meningokokową w krajach, w których wprowadzono powszechne szczepienia przeciwko meningokokom. Dodatkowo, szczepionki skutecznie chronią przed kolonizacją meningokoków w obrębie gardła, dzięki czemu ograniczają nosicielstwo i rozprzestrzenianie się patogenu.

Należy pamiętać, że przy szczepieniu niemowląt i dzieci do drugiego roku życia konieczna jest dawka przypominająca. W przypadku szczepienia dzieci po 2 roku życia dawka przypominająca nie jest konieczna, jednak co istotne – na zachorowanie najbardziej narażone są dzieci do ukończenia 1 roku życia. Dlatego warto rozważyć zaszczepienie niemowlęcia jak najwcześniej, aby uchronić je przed wystąpieniem groźnej inwazyjnej choroby meningokokowej.

Lek. med. Katarzyna Lizak

Bibliografia:

1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/ile-dawek-szczepionki-przeciw-meningokokom-grupy-b-nalezy-podac-i-komu/
2. Stacja sanitarno – epidemiologiczna w Wołominie. Choroby zakaźne – Meningokoki.
3. Medycyna Praktyczna. Medycyna Rodzinna 2016. Inwazyjna choroba meningokokowa – objawy alarmowe, obraz kliniczny, zapobieganie.
4. Medycyna Praktyczna. Szczepienia 2019. Profilaktyka poekspozycyjna chorób zakaźnych. Część 7: inwazyjna choroba meningokokowa.
5. Podręcznik Interna Szczeklika 2022. Choroby zakaźne – Meningokoki.