Neurologiczne zespoły paranowotworowe – objawy i diagnostyka

Zespoły paranowotworowe to rzadko występujące zaburzenia, które są ściśle związane z obecnością choroby nowotworowej. Przyczyną wystąpienia objawów jest jednak nie tyle sam naciek komórek nowotworowych, co wytwarzane przez nie związki chemiczne – cytokiny, hormony, peptydy czy przeciwciała, oddziałujące na różnorodne narządy i układy, w tym na układ nerwowy. Przeczytaj artykuł i dowiedz się więcej na temat neurologicznych zespołów paranowotworowych.

Co to są zespoły paranowotworowe?

Zespoły paranowotworowe (ang. paraneoplastic syndromes, PS) to zaburzenia czynności narządów i układów, które rozwijają się w związku z obecnością nowotworu złośliwego. Co istotne, dotyczą okolic, które nie są bezpośrednio zajęte przez komórki nowotworowe (zarówno przez nowotwór pierwotny, jak i przez jego przerzuty). Zespoły paranowotworowe występują najczęściej u pacjentów zmagających się z rakiem płuc, rakiem piersi, rakiem prostaty, nowotworami układu krwiotwórczego czy rdzeniastym rakiem tarczycy.

Dokładne przyczyny występowania nietypowych objawów choroby onkologicznej pozostają niejasne. Przypuszcza się jednak, że zespoły paranowotworowe mogą stanowić konsekwencję wytwarzania przez komórki nowotworowe związków chemicznych (autoprzeciwciał, cytokin, hormonów czy peptydów), modulujących aktywność układu immunologicznego (odpornościowego) [1].

Objawy zespołu paranowotworowego są bardzo różnorodne i mogą pojawić się jeszcze przed rozpoznaniem choroby onkologicznej. Dotyczą szeregu układów i narządów, w tym przewodu pokarmowego, układu sercowo-naczyniowego czy skóry. Gdy symptomy dotyczą układu nerwowego, określa się je mianem neurologicznego zespołu paranowotworowego.

Neurologiczne zespoły paranowotworowe – rodzaje i objawy

Neurologiczne zespoły paranowotworowe (ang. paraneoplastic neurological syndromes, PNS) to grupa zaburzeń neurologicznych, występujących u pacjentów z nowotworem zlokalizowanym poza obrębem układu nerwowego. Ich pojawienie się może być rezultatem uszkodzenia:

• ośrodkowego układu nerwowego (mózgowia lub rdzenia kręgowego);
• płytki nerwowo-mięśniowej (miejsca połączenia nerwu ruchowego z komórką mięśniową);
• obwodowego układu nerwowego (przekazującego informacje z ośrodkowego układu nerwowego do poszczególnych narządów).

W zależności od lokalizacji zmian oraz prezentowanych objawów wyróżnia się kilka postaci neurologicznych zespołów paranowotworowych:

• zapalenie mózgu lub zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – mogą prezentować się np. jako zaburzenia poznawcze (np. pamięci), zaburzenia nastroju, osobowości, urojenia, napady drgawkowe, nadmierna senność;
• podostre zwyrodnienie móżdżku – dotyczy najczęściej kobiet z rakiem piersi, jajników oraz osób zmagających się z drobnokomórkowym rakiem płuc; mogą mu towarzyszyć zaburzenia równowagi, trudności z mówieniem, połykaniem, podwójne widzenie, nudności i wymioty;
• zespół opsoklonie-mioklonie – charakteryzuje się występowaniem niekontrolowanych ruchów gałek ocznych, mioklonii (tzw. zrywań mięśniowych, czyli niekontrolowanych, gwałtownych ruchów), zaburzeń koordynacji ruchowej, obniżonego napięcia mięśniowego;
• miastenia – nadmierna męczliwość i osłabienie mięśni stanowią konsekwencję zajęcia płytki nerwowo-mięśniowej; mogą jej towarzyszyć objawy autonomiczne, takie jak suchość w ustach, zaburzenia potliwości, zaparcia;
• neuropatia autonomiczna – najczęściej wskazuje na obecność drobnokomórkowego raka płuc lub grasiczaka; charakteryzuje się suchością w jamie ustnej, zaburzeniami oddawania moczu lub stolca, hipotonią ortostatyczną (nadmiernym zmniejszeniem ciśnienia tętniczego po przyjęciu pozycji stojącej);
• podostra neuropatia czuciowa – typowe jest występowanie zaburzeń czucia, bólów neuropatycznych (występujących w związku z uszkodzeniem układu nerwowego) [1].

W przypadku wystąpienia objawów mogących wskazywać na obecność neurologicznego zespołu paranowotworowego należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem.

Jakie badania wykonać przy podejrzeniu PS?

Rozpoznanie zespołu paranowotworowego jest tzw. diagnozą z wykluczenia. Oznacza to, że można postawić je dopiero po wykluczeniu innych przyczyn występowania zaburzeń. W ramach diagnostyki różnicowej wykonuje się szereg badań, m.in.:

• badania krwi, w tym pełną morfologię krwi, panel badań metabolicznych (z oznaczeniem stężenia glukozy, poziomu lipidów, prób wątrobowych i wielu innych parametrów), poziom markerów nowotworowych, hormonów, przeciwciał typowych dla zespołu paranowotworowego we krwi;
• badania moczu, najczęściej badanie ogólne moczu;
• badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, zarówno badanie ogólne, jak i oznaczenie poziomu przeciwciał typowych dla zespołu paranowotworowego w płynie mózgowo-rdzeniowym;
• badanie histopatologiczne materiału uzyskanego drogą biopsji [1].

Dzięki licznym badaniom naukowym w ciągu ostatnich lat nastąpił znaczący rozwój wiedzy na temat PNS i metody diagnostyki tych zaburzeń. Wprowadzenie nowoczesnych badań serologicznych, takich jak panel przeciwciał onko- i antyneuralnych met. IIF, Immunoblot – panel rozszerzony, umożliwiło specjalistom rozpoznawanie neurologicznych zespołów paranowotworowych na wczesnym etapie choroby onkologicznej. Co więcej, określenie rodzaju przeciwciał w surowicy krwi chorego dostarcza istotnych informacji na temat przypuszczalnej pierwotnej lokalizacji nowotworu złośliwego [2].

Czy łagodne nowotwory mogą powodować zespół paranowotworowy?

Choć sama definicja zespołu paranowotworowego wskazuje, że ma on związek z obecnością nowotworu złośliwego, w literaturze pojawiają się pojedyncze doniesienia na temat obecności objawów PS u pacjentów zmagających się z nowotworami łagodnymi [3].

Autor: lek. Agnieszka Żędzian