Tiki nerwowe – przyczyny i objawy. Jak się ich pozbyć?

Tiki nerwowe są odruchami pozostającymi poza kontrolą naszego ciała. Często pojawiają się w najmniej oczekiwanym momencie, powodując dyskomfort i wystawiając nas na ocenę otoczenia Czy można sobie z nimi poradzić czy trzeba nauczyć się z nimi żyć?

Tiki nerwowe – co to takiego?

Tiki nerwowe są związane z niekontrolowanymi, nawracającymi, gwałtownymi, nierytmicznymi oraz nagłymi ruchami lub wokalizacjami głosowymi. Te pierwsze to tiki ruchowe, drugie zaś nazywane są tikami głosowymi. Są niejednorodne pod względem częstotliwości, nasilenia oraz sposobu wyrażenia i pojawiają się (najczęściej) w seriach. Co istotne, tiki są zaburzeniem hiperkinetycznymi i wynikają z zaburzeń czynności układu nerwowego – pozapiramidowego. 

Tiki nerwowe – podział

Tiki nerwowe można sklasyfikować uwzględniając takie kryteria jak: częstotliwość pojawiania się, złożoność, rodzaj, liczbę, czas trwania. Ze względu na rodzaj tiki nerwowe dzielimy na:

• Ruchowe:
  • Proste:
    • Kloniczne – krótkie i gwałtowne.
    • Toniczne – równomierne skurcze mięśnia.
  • Złożone.

• Głosowe:
  • Proste – wydawanie dźwięków nieartykułowanych.
  • Złożone – bardziej złożone, dźwięki artykułowane.

• Poznawcze lub mentalne (impulsje) – pojawiające się w podświadomości wizualizacje, myśli, wrażenia, odczucia, które trudno zignorować.
• Czuciowe – odczucia somatyczne umiejscowione w określonej części ciała – nagłe, krótkotrwałe, powtarzalne, niepojawiające się w normalnych warunkach.
• Fantomowe (rzutowane) – mentalna projekcja pewnych odczuć (np. ciepła, zimna, ucisku, łaskotania) w stosunku do innej osoby, przedmiotu lub czegoś nieistniejącego.
• Blokujące – nagłe zaprzestanie wykonywania czynności, przerwanie wypowiedzi bez utraty przytomności.
• Wyzwalane bodźcem – tiki nerwowe u młodzieży i dorosłych będące reakcją na działający bodziec zewnętrzny.
• Samouszkadzające – tiki ruchowe powodujące smookaleczenie.

Tiki nerwowe – czynniki wywołujące oraz wyciszające

Czynniki wpływające dodatnio na pojawienie się tików to m.in.: stres, ekscytacja, zmęczenie, choroby, a także poruszenie tematu tików w rozmowie. Częstsze występowanie tików wiąże się też z przebywaniem chorego w samotności oraz z porą wieczorową.

Dla zmniejszenia ilości tików nerwowych duże znaczenie mają: sen, koncentrowanie się na skomplikowanych czynnościach, wymagających zachowania koordynacji ruchowej (gra na instrumencie, taniec), a także wysiłek fizyczny. Stwierdzono, że u niektórych chorych nasilenie tików zmniejszać może spożycie alkoholu, gorączka, relaks, seks, używki z dodatkiem konopi.

Większe nasilenie tików obserwuje się, gdy chory przebywa wśród najbliższych, mniejsze natomiast w środowisku mniej znanym np. w pracy, w szkole. Ta sama czynność u jednej osoby może nasilać pojawienie się tików, a u drugiej działać wyciszająco. 

Przeczytaj również: Chroniczny stres – do czego prowadzi i w jaki sposób można z nim walczyć?

Tiki nerwowe – przykłady

Za tiki nerwowe uważane są czasem czynności, odczucia, wypowiedzi, które mogą wydawać się naturalnymi odruchami, nie od razu przywodzącymi na myśl patologię. 

• Tiki ruchowe proste to m.in.: przewracanie oczami, mruganie, poruszanie ustami czy nosem, wzruszanie ramionami, zaciskanie pieści, czy wypychanie języka lub grymas twarzy. 
• Wśród tików ruchowych złożonych można wymienić: wykonywanie nieprzyzwoitych ruchów, lizanie siebie i innych, w tym także przedmiotów, dotykanie przedmiotów oraz innych ludzi, podskakiwanie, zawieszenie wzroku na jednym punkcie, nieskoordynowane nagłe ruchy kończyn (wyrzucanie rąk w górę), czy naśladowanie ruchów innych. 
• Tiki głosowe proste to np: chrząkanie, cmokanie, naśladowanie odgłosów zwierząt, wykrzykiwanie, pojękiwanie, mruczenie. 
• Tiki złożone głosowe: powtarzanie słów i sylab, fragmentów zdań po innych, powtarzanie swoich własnych słów, bezwiedne przeklinanie, powtarzanie sylab, zmiana intonacji głosu, przeciąganie słów.
• Tiki wyzwalane bodźcem są odpowiedzią na czynnik zewnętrzny np. słuchowy (kaszel), wzrokowy (gest, napis), dotykowy (ucisk niedopasowanych butów); tiki te mogą pojawiać się również, narażając na niebezpieczeństwo osobę chorą (np. potrzeba dotknięcia gorącego żelazka lub testowanie naostrzonego noża na własnej dłoni). 
• Tiki mentalne powstają w myślach pacjenta i może to być powtarzanie wypowiedzi, głosek, sylab zarówno swoich, jak i innych (powtarzanie w myślach), przeklinanie „w głowie”, liczenie, mówienie do siebie. 
• Tikiem fantomowym możemy nazwać niemożność utrzymania kontaktu wzrokowego. 
• Tiki samouszkadzające natomiast prowadzą do okaleczenia pacjenta i zaliczamy tu m.in. uderzanie głową o podłogę czy pięścią w różne przedmioty lub rozdrapywanie skóry, przygryzanie warg i języka oraz celowe wbijanie sobie ostrych przedmiotów w różne części ciała. 

Tiki nerwowe u dzieci – epidemiologia

Tiki nerwowe u dzieci u młodzieży szkolnej występują w 7-28%, będąc przy okazji najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami kinetycznymi wieku dziecięcego. Zwykle mają charakter łagodny i pojawiają się między 4 a 7 r.ż. Najczęściej diagnozowane dla tego wieku są tiki przemijające, zazwyczaj ruchowe, które zanikają do 12 miesięcy. Rzadziej stwierdza się przewlekłe (trwające dłużej niż 12 miesięcy) ruchowe lub głosowe tiki nerwowe u dzieci i młodzieży, które pojawiają się u 3-4 % pacjentów.

Najcięższą przypadłością związaną z występowaniem tików nerwowych jest Zespół Gillesa de la Tourette’a (GTS). Jest to zaburzenie neurologiczne charakteryzujące się równoczesnym występowaniem licznych tików nerwowych, zarówno ruchowych jak i głosowych. GTS jest przypadłością, w której objawy pojawiają się najczęściej około 7 r.ż. i początkowo proste tiki, mogą przechodzić w bardziej złożone z okresami remisji. Pojawiające się okresy bez tików nie mogą przekraczać 3 miesięcy, jeżeli tiki występują w parze lub samodzielnie. Warunek jest taki, że zdarzenia takie pojawiają się przez czas co najmniej 1 roku. Częstotliwość występowania tików w GTS jest różna, lecz może to być nawet kilka serii w ciągu doby. Częstość występowania schorzenia ocenia się na 1% u dzieci i młodzieży między 5 a 18 r.ż. 

W diagnozowaniu tików nerwowych u dzieci należy wziąć pod uwagę choroby, których tiki są tylko objawem, jak np. autyzm, ADHD, natręctwa, depresję, zaburzenia koordynacji ruchowej i in. Często u dzieci, u których występują tiki obserwuje się dodatkowo problemy z kontrolą emocji, choroby psychiczne, opóźnienie w rozwoju psychoruchowym. Największe nasilenie tików nerwowych u dzieci stwierdza się między 10 a 12 r.ż. Po tym czasie ulegają one osłabieniu lub całkowitemu wygaszeniu. 

Tiki nerwowe u dorosłych

Tiki nerwowe u dorosłych występują znacznie rzadziej i częstość występowania nie przekracza 1% populacji osób dorosłych. W przypadku Zespołu Gillesa de la Tourette’a u dorosłych jego występowanie ocenia się na 0,2%. Nasilenie występowania tików nerwowych u dorosłych koreluje z ich ciężkością w dzieciństwie. U 1/3 osób dorosłych, u których w dzieciństwie zaobserwowano tiki o ciężkim przebiegu, ulegają one całkowitemu cofnięciu, zaś u 50% chorych tiki te przechodzą w postać łagodną, natomiast u 5 % dorosłych pacjentów stwierdza się ich nasilenie.

Tiki nerwowe u pacjentów dorosłych w znacznym stopniu dotyczą twarzy, szyi i tułowia, obserwuje się zanik odruchów ruchowych złożonych oraz wokalnych w miarę upływu lat. Około 25 r.ż. częstotliwość występowania tików nerwowych ulega unormowaniu. 

Sprawdź również: Genetyczne uwarunkowania autyzmu.

Tiki nerwowe – objawy

Tik nerwowy sam w sobie jest symptomem, stąd ciężko mówić o objawach tików nerwowych. Charakterystyczne są odczucia poprzedzające pojawienie się tiku. Pacjentowi towarzyszy uczucie dyskomfortu i nieokreślone napięcie w obrębie części ciała, której tik dotyczy. Może pojawić się też swędzenie, pieczenie, mrowienie. Objawy te mijają zazwyczaj wraz z wykonaniem tiku. Czasem ich ustąpienie musi być poprzedzone serią powtórzeń tiku nerwowego.

Według lekarzy rozpoznanie stanu ostrzegawczego przed zbliżającym się tikiem nerwowym, nie jest możliwe przez dzieci aż do 8 r.ż. Do dość charakterystycznych objawów tików nerwowych możemy zaliczyć zjawiska:

• kopropraksji – wykonywanie nieprzyzwoitych ruchów,
• echopraksji – naśladowanie ruchów innych,
• echolalii – powtarzanie fragmentów zdań wypowiedzianych przez innych,
• palilalii – powtarzanie swoich własnych słów
• koprolalii – bezwiedne przeklinanie. 

Tiki nerwowe – jak się pozbyć?

Tiki zazwyczaj mają przebieg łagodny i oprócz dyskomfortu psychicznego, nie sprawiają większych problemów osobom je odczuwającym W radzeniu sobie z nimi istotny jest zdrowy sen, relaks i odpoczynek oraz aktywność fizyczna, zmniejszające częstość ich pojawiania się. Kluczową rolę odgrywa tu psychoedukacja zarówno pacjentów, jak i ich najbliższego otoczenia (rodzina, nauczyciele, koledzy). Pod tym pojęciem kryje się wiele działań, które można podejmować, by pomóc osobie dotkniętej tikiem nerwowym. Najlepszym ze sposobów jest odwrócenie uwagi pacjenta lub polecenie wykonania zadania, które skupi jego uwagę. Ważne jest, by nie rozmawiać o tikach, szczególnie, gdy osoba chora sama nie porusza tego tematu. Inicjowanie takich rozmów może prowadzić do ich nasilenia się.

Warto zwrócić uwagę otoczenia na możliwość wystąpienia tików nerwowych, szczególnie u dziecka, aby nie stanowiły one tematów do niepotrzebnej dyskusji i napiętnowania, a co za tym idzie pogorszenia stanu pacjenta. Pewne zmiany codziennych nawyków jak planowanie aktywności, zlecanie zadań mogą również pomóc w opanowaniu niekontrolowanych odruchów.

Część pacjentów ma naturalną zdolność kontrolowania tików nerwowych, szczególnie, gdy zmagają się z przypadłością od dłuższego czasu. Wymaga to wysiłku i skupienia, często powodując dyskomfort fizyczny i psychiczny związany z brakiem możliwości wykonania tiku. Jednak pozwala to pacjentom na uzyskanie kontroli nad przebiegiem tiku. W przypadku nieskuteczności psychoedukacji zaleca się stosowanie treningu mózgu, który zmniejsza uporczywość, częstotliwość i nasilenie tików nerwowych. Leczenie farmakologiczne stosowane jest tylko w przypadku ciężkich i uciążliwych tików nerwowych, uniemożliwiających normalne funkcjonowanie (np. w przypadku tików samookalaczających) lub gdy inne metody nie przyniosły zamierzonego skutku. 

Choć kłopotliwe, tiki nerwowe nie muszą stanowić przeszkody do normalnego funkcjonowania. Ważne jest by poznać ich przyczynę i nauczyć się z nimi radzić przy wsparciu najbliższych.  

Mgr Jolanta Pawłowska