Wirus HIV - objawy, drogi zakażenia, leczenie

Ludzki wirus niedoboru odporności HIV (Human Immunodeficiency Virus) jest wirusem, który uszkadza komórki układu odpornościowego człowieka. Z biegiem czasu, gdy wirus HIV niszczy coraz więcej komórek odpornościowych, organizm nie jest w stanie wybronić się z prostych infekcji wywołanych drobnoustrojami tj. bakteriami, wirusami czy grzybami, które atakują organizm. Zwiększa się również ryzyko rozwoju nowotworów, ponieważ nieprawidłowe komórki, które codziennie są rozpoznawane i likwidowane w naszym ciele – pozostają, a układ odpornościowy nie jest w stanie ich zniszczyć. Powikłania chorobowe prowadzą do rozwinięcia się AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) zwanego zespołem nabytego niedoboru odporności. Obecnie istnieją dwa rodzaje wirusa HIV — HIV-1 i HIV-2. HIV-1 jest częściej kojarzony z występowaniem w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie. HIV-2 jest rzadki i zwykle ograniczony do obszarów zachodniej Afryki i południowej Azji.

Biologia wirusa HIV

Wielu z nas ma świadomość co to jest wirus HIV, ale niewiele osób zdaje sobie sprawę jak jest przebiegły i podstępny. Jego biologia wykorzystuje komórki gospodarza (człowieka) do rozmnażania się i na stałe wbudowuje swój materiał genetyczny w jego DNA. Dlatego osoba posiadająca wirusa HIV, będzie miała go już do końca swojego życia.

HIV celuje w komórki z układu odpornościowego (limfocyty, makrofagi, fagocyty, granulocyty, przeciwciała oraz komórki NK), które mają specyficzną cząsteczkę zwaną CD4, występującą na ich błonie komórkowej. Makrofagi, limfocyty z grupy T i komórki dendrytyczne (wyspecjalizowane komórki, biorące udział w odpowiedzi immunologicznej na infekcje oraz w odpowiedzi przeciwnowotworowej) posiadają tą cząsteczkę. Cząsteczka ta pomaga przyłączać się i komunikować z innymi komórkami, co jest szczególnie ważne, gdy wszystkie komórki odpornościowe przeprowadzają atak na obce patogeny. Więc ta mała cząsteczka jest bardzo ważna dla naszego układu odpornościowego, ale jest też niezwykle ważna dla HIV.

HIV celuje w cząsteczkę CD4 i przyłącza się do niej poprzez białko o nazwie gp120 znajdujące się na jej otoczce oraz poprzez tzw. koreceptor o nazwie CCR5. Te podjednostki choć mają skomplikowane nazwy, są niezwykle ważne, ponieważ część leków stosowanych przy leczeniu HIV działa poprze te cząsteczki. Co ciekawe osoby, które mają mutacje genetyczne w białku czy kooreceptorze, faktycznie wykazują oporność lub całkowitą odporność na wirus HIV. Jednak dla osób bez tej mutacji, gdy HIV zwiąże się z CD4 i CCR5, uzyskuje dostęp do komórki.

HIV jest jednoniciowym retrowirusem RNA, co oznacza, że wstrzykuje swoją pojedynczą nić RNA do komórki gospodarza. Będąc w środku wykorzystuje enzym zwany odwrotną transkryptazą i buduje swoje „prowirusowe” DNA. Z tym pakietem wchodzi do jądra komórki pomocniczej i wbudowuje się do DNA komórki człowieka.

Podstępne działanie wirusa następuje również wtedy, kiedy komórki odpornościowe zostają aktywowane i zaczyna się produkcja białek potrzebnych do odpowiedzi immunologicznej – obrony organizmu. Jak na ironię, oznacza to, że za każdym razem, gdy komórka odpornościowa zaczyna działać np. w wyniku infekcji, chcąc produkować te białka – nieumyślnie zaczyna produkować nowe wirusy HIV, które następnie pączkują z błony komórkowej, aby zarażać nowe komórki.

Należy też wiedzieć, że HIV jest znany z popełniania błędów podczas namnażania swojego materiału genetycznego i może mutować, tworząc nieco inne szczepy wirusów. Wszystkie te wirusy są nadal uważane za „HIV”, ale zachowują się nieco inaczej i celują w różne komórki. To zjawisko nazwane zostało tropizmem wirusowym.

Drogi zakażenia HIV

Zakażenie wirusem HIV wymaga kontaktu z zainfekowaną krwią, nasieniem lub wydzieliną z pochwy. Substancje te muszą dostać się do organizmu i może się to zdarzyć na kilka sposobów:

• Kontakt seksualny – również analny lub oralny z zakażonym partnerem. Drogą przedostania się wirusa do organizmu mogę być owrzodzenia jamy ustnej.
• Niesterylne narzędzia medyczne – zanieczyszczone akcesoria do wstrzykiwań i zabiegów chirurgicznych (igły, strzykawki, niesterylny sprzęt medyczny wielorazowego użytku) naraża na wysokie ryzyko zakażenia wirusem HIV i innymi chorobami zakaźnymi, takimi jak zapalenie wątroby.
• Transfuzja krwi – szpitale i banki krwi sprawdzają dawców krwi pod kątem wirusa HIV, więc ryzyko to jest bardzo małe w krajach wysoko rozwiniętych. Ryzyko może być wyższe w krajach ubogich, które nie są w stanie przebadać wszystkich dawców krwi. Wybierając się do tych krajów musimy mieć na uwadze takie ryzyko, w przypadku skorzystania z nagłej pomocy medycznej czy szpitalnej.
• Ciąża, poród i karmienie piersią – matki mogą przekazać wirusa swoim dzieciom. Leczenie w czasie ciąży znacznie zmniejsza ryzyko przeniesienia HIV na dziecko. Gdy kobieta jest świadoma swojego zakażenia, pod opieką specjalisty jej szanse na urodzenie zdrowego dziecka wynoszą niemal 99%. Wszystkim ciężarnym pacjentkom zleca się wykonanie testu w kierunku HIV.

WAŻNE! Nie można zarazić się wirusem HIV przez zwykły kontakt. Oznacza to, że nie można zarazić się wirusem HIV lub zachorować na AIDS przez:

• kontakty towarzyskie
• kontakty zawodowe (praca)
• korzystając z tej samej łazienki, toalety, kuchni
• uprawiając sport
• na basenie
• przytulanie
• pocałunki
• taniec
• uścisk dłoni
• HIV nie przenosi się przez powietrze, wodę ani przez ukąszenia owadów czy też zwierzęta domowe

Wirus HIV – objawy

Około 1,2 miliona ludzi w Stanach Zjednoczonych żyje z HIV, a wielu nie jest świadomych swojego statusu, częściowo z powodu braku objawów. Naukowcy szacują, że prawie 1 na 8 osób z HIV nie wie, że go ma. W Polsce liczba ta jest znacznie mniejsza, jednak mimo szerokiej edukacji i powszechnej dostępności badań co roku odnotowuje się nowe zakażenia oraz zgony z powodu AIDS. W RPA jest największy na świecie odsetek osób żyjących z wirusem HIV szacowany na blisko 6 mln osób, niestety wirus powszechny jest również u dzieci (szczególnie dziewczynek).

Objawy zakażenia HIV zależą od etapu choroby:

• Ostra infekcja wirusem HIV – pierwszy etap zakażenia wirusem HIV występuje w ciągu dwóch do czterech tygodni od narażenia. Mogą wystąpić objawy grypopodobne takie jak gorączka, wysypka, ból głowy czy bóle mięśni. Podczas tej fazy poziom wirusa HIV w płynach ustrojowych jest bardzo wysoki. Zwiększa to ryzyko przeniesienia wirusa HIV na inną osobę. Podobnie jak w przypadku wielu schorzeń, wczesne leczenie na tym etapie może poprawić stan zdrowia w dłuższej perspektywie.
• Przewlekła infekcja HIV – wielu pacjentów nie ma żadnych objawów w drugim etapie. Wirus nadal namnaża się we krwi, ale na niższym poziomie niż w ostrym przebiegu. Ten drugi etap może trwać latami lub dziesięcioleciami. Podczas gdy HIV namnaża się wolniej w tej fazie, jeśli nie jest leczony, nadal atakuje układ odpornościowy i powoduje długotrwałe uszkodzenia. Przyjmowanie leków na HIV może zmniejszyć lub zapobiec negatywnemu wpływowi na zdrowie.
• Zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS) – to ostatnia i najpoważniejsza faza – HIV upośledza układ odpornościowy do tego stopnia, że ​​nie jest on w stanie zwalczyć infekcji, z którymi normalnie radzi sobie osoba ze zdrowym układem odpornościowym. Są to tak zwane „infekcje lub zakażenia oportunistyczne” i obejmują niektóre rodzaje raka, zapalenie płuc i infekcje bakteryjne.

Choroby oportunistyczne typowe dla HIV/AIDS

• Pneumocystozowe zapalenie płuc (pneumocystoza) – to infekcja grzybicza wywołana przez grzyba Pneumocystis jiroveci (dawna nazwa Pneumocystis carini). Chociaż znacznie spadła przy obecnych metodach leczenia, to jednak jest nadal najczęstszą przyczyną zapalenia płuc u osób zakażonych wirusem HIV.
• Kandydoza (pleśniawka) – jest powszechną infekcją związaną z HIV. Powoduje stan zapalny i gruby, biały nalot na ustach, języku, przełyku lub w pochwie.
• Gruźlica – choć wydaje się zapomnianą chorobą ze względu na powszechne i skuteczne szczepienia, to wśród pacjentów zarażonych HIV stanowi główną przyczynę śmierci.
• Wirus cytomegalii (CMV) – wirus z rodziny Herpesviridae to powszechny wirus opryszczki, który jest przenoszony w płynach ustrojowych, takich jak ślina, krew, mocz, nasienie i mleko matki. Zdrowy układ odpornościowy dezaktywuje wirusa i pozostaje on uśpiony. Jeśli układ odpornościowy słabnie np. w wyniku uszkodzeń przez HIV bądź w przypadku leczenia immunosupresyjnego, wirus pojawia się ponownie, powodując uszkodzenie oczu, zapalenie wątroby, wirusowe zapalenie płuc czy zapalenie jelit.
• Kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – to infekcja wywołana przez grzyby z garunku Cryptococcus neoformans. Wywołują zapalenie błon i płynu otaczającego mózg i rdzeń kręgowy (opon mózgowych). Kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest powszechną infekcją ośrodkowego układu nerwowego związaną z wirusem HIV, bardzo ciężką i trudną do leczenia.
• Toksoplazmoza – ta potencjalnie śmiertelna infekcja jest wywoływana przez Toxoplasma gondii, pasożyta przenoszonego głównie przez koty. U pacjentów zakażonych wirusem HIV może rozwinąć się toksoplazmoza o pozamózgowej lokalizacji z towarzyszącym zapaleniem mózgu lub bez niego. Do najczęstszych postaci pozamózgowych należą toksoplazmoza oczna i płucna.

Nowotwory występujące w HIV/AIDS

• Chłoniaki narządowe i uogólnione – to nowotwory związane z komórkami odpornościowymi, pojawiają się u chorych ze skrajnym deficytem odporności. Najczęstszym wczesnym objawem jest bezbolesny obrzęk węzłów chłonnych szyi, pachy lub pachwiny.
• Mięsak Kaposiego – to guzy ścian naczyń krwionośnych. Mięsaki Kaposiego, zwykle pojawiają się jako różowe, czerwone lub fioletowe zmiany na skórze i ustach. U osób o ciemniejszej skórze zmiany mogą wyglądać na ciemnobrązowe lub czarne. Mogą wpływać na narządy wewnętrzne, w tym przewód pokarmowy i płuca.
• Nowotwory związane z HPV – są to nowotwory spowodowane zakażeniem wirusem brodawczaka ludzkiego Human Papilloma Virus. Należą do nich rak odbytu, jamy ustnej i szyjki macicy.

Leczenie wirusa HIV

Epidemia HIV, która rozpoczęła się w latach 80 była trudna do opanowania, a diagnoza HIV w tamtym okresie uważana była za wyrok śmierci. Przez ten czas medycyna w temacie poznania biologii wirusa i zakażeń HIV zrobiła ogromny postęp. Mimo to, że nie ma metody na pozbycie się tego wirusa z organizmu zupełnie, to dzięki wczesnej diagnozie i skutecznym terapiom farmakologicznym, większość osób z HIV nie rozwija chorób związanych z AIDS i może cieszyć się życiem.

Głównym leczeniem stosowanym w przypadku infekcji HIV jest terapia   antyretrowirusowa (ARV). Aby właściwie zaplanować i poprowadzić terapię antyretrowirusową, konieczne jest wykonanie oznaczeń:

• poziomu wiremii HIV RNA,
• liczby limfocytów CD4/CD8,
• allelu układu HLA B*5701,
• tropizmu CCR5 – w uzasadnionych przypadkach klinicznych.

W trakcie leczenia wykonywane są testy określające miano wirusa HIV – mierzy się ilość jednostek wirusa we krwi. Celem leczenia jest obniżenie ilości do najniższego możliwego poziomu. Sukcesem jest obniżenie wiremii HIV lekami do momentu, aż będzie niewykrywalny w teście laboratoryjnym – nazywa się to supresją wirusa HIV. Nie oznacza to, że pacjent jest zupełnie zdrowy, ale wirusa jest na tyle mało, że organizm ma czas na odbudowanie swojej odporności i radzenie sobie z pospolitymi infekcjami. Badania naukowców dowodzą również, że pacjenci z supresją wirusa (rozumianą jako poziom poniżej 200 komórek na mikrolitr) nie będą przekazywać wirusa HIV innym.

Badanie na obecność wirusa HIV jest bardzo prostym badaniem, które można wykonać w każdym większym laboratorium medycznym. Nie trzeba mieć skierowania od lekarza ani nie trzeba się do niego specjalnie przygotowywać. W związku z tym, że jest to badanie „wrażliwe” laboratoria stosują metody zapewniające większą anonimowość swoim pacjentom. Badanie wykonywane jest poprzez pobranie krwi z żyły. Na rynku farmaceutycznym istnieją różne testy płytkowe do oznaczeń obecności wirusa HIV w warunkach domowych, ale należy pamiętać, że wynik każdego testu płytkowego (nawet ciążowego) powinien być potwierdzany badaniami z krwi w profesjonalnym laboratorium medycznym. Jeśli masz jakąkolwiek obawę związaną z tą infekcją zrób badanie już dziś!

Autor: Dr n.med. Iwona Chromik

Bibliografia:

1. Human Immunodeficiency Virus: Opportunistic Infections and Beyond. Siripurapu R, Ota Y.  Neuroimaging Clin N Am. 2023 Feb;33(1):147-165
2. Prevention and Initial Management of HIV Infection. Feinberg J, Keeshin S. Ann Intern Med. 2022 Jun;175(6):ITC81-ITC96.
3. Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV. Parczewski, M., Bociąga-Jasik, M., Inglot, M., Mularska, E., & Witak-Jędra, M. Polskie Towarzystwo Naukowe AIDS, 2019.
4. HIV i AIDS – nowe podejście do diagnostyki i leczenia. Część II. Leczenie antyretrowirusowe. Kurowska, P., Giermaziak, W. Farm Pol, 2018, 74(3), 131-136.
5. Zakażenia HIV i AIDS – poradnik dla lekarzy pod redakcją Andrzeja Gładysza i Brygidy Knysz. Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2014.
6. HIV/AIDS epidemiology, pathogenesis, prevention, and treatment. Simon V, DD. Ho, QA Karim The Lancet 368.9534 2006: 489-504.
7. Spectrum of opportunistic infections in AIDS cases. Singh, A., Bairy, I., & Shivananda, P. G. Indian journal of medical sciences, 2003, 57(1), 16-21.
8. HIV: clinical manifestations. Moylett EH, Shearer WT. J Allergy Clin Immunol. 2002 Jul;110(1):3-16. 
9. Zakażenia wirusem HIV/AIDS. Barałkiewicz G. Przewodnik Lekarza/Guide for GPs. 2001:82-85.
10. Odyseja zakażonych HIV – od zakażenia do rozpoznania. Barałkiewicz G, Juszczyk J. Przewodnik Lekarza/Guide for GPs. 2001:20-24.
11. Central nervous system opportunistic infections in HIV disease: clinical aspects. Guiloff RJ, Tan SV. Baillieres Clin Neurol. 1992 Apr;1(1):103-54.
12. https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/hiv-i-aids
13. http://www.archiwum.mz.gov.pl/zdrowie-i-profilaktyka/hiv-i-aids/
14. https://hivinfo.nih.gov/home-page