Wskaźnik HOMA_IR, krzywa insulinowa, czyli jakie badania wykonać przy insulinooporności

W insulinooporności komórki organizmu są mniej wrażliwe na działanie insuliny mimo prawidłowego lub zwiększonego stężenia hormonu we krwi. Taki stan może zakłócać równowagę przemian węglowodanów. Insulinooporności często towarzyszą inne zaburzenia, takie jak: otyłość, nadciśnienie tętnicze czy dyslipidemia, które są składowymi zespołu metabolicznego. Choć insulinooporność nie jest definiowana jako choroba, może prowadzić do groźnych dla zdrowia powikłań. Dowiedz się, jakie badania należy wykonać, gdy podejrzewasz insulinooporność.

Jak wygląda metabolizm cukrów w organizmie?

Glukoza jest cukrem prostym i należy do najważniejszych składników odżywczych. Przede wszystkim stanowi główne źródło energii dla komórek.Dodatkowoprodukty przemian glukozy biorą udział w tworzeniu złożonych związków, np. białek, tłuszczów i węglowodanów. Pełnią zatem funkcję budulcową i regulacyjną.

Cukry są dostarczane do organizmu wraz z posiłkami. Część z nich powstaje także w komórkach wątroby na drodze glukoneogenezy. Indywidualne zapotrzebowanie na węglowodany może się znacznie różnić w zależności od osoby, ponieważ wpływają na nie m.in.: wiek, aktywność fizyczna i stan zdrowia. Glukoza jest gromadzona w wątrobie i w mięśniach w postaci glikogenu, skąd jest uwalniana, kiedy zachodzi taka potrzeba.

Jak działa insulina?

Prawidłowe stężenie glukozy we krwi jest wynikiem właściwego działania wielu hormonów. W języku potocznym często termin glukoza we krwi zastępowany jest przez wyrażenie „cukier we krwi” .Kluczową rolę w metabolizmie cukru odgrywa jednak insulina. Wytwarzanie hormonu zachodzi w komórkach beta trzustki, gdy zwiększa się stężenie glukozy we krwi. Aktywność insuliny zależy m.in. od stanu wysp trzustkowych oraz wrażliwości komórek, na które insulina działa.

Cukry przyjęte wraz z posiłkiem są rozkładane głównie w jelicie cienkim przez enzymy trawienne. W ten sposób powstają cukry proste, które wchłaniają się z przewodu pokarmowego do krwi. Wówczas dochodzi do przejściowego podwyższenia glikemii, czyli poziomu glukozy w surowicy. W warunkach prawidłowych komórki beta trzustki zaczynają wytwarzać insulinę. Pobudza ona wchłanianie glukozy do komórek i jej dalsze przemiany we właściwych narządach, przede wszystkim w wątrobie, mięśniach i tkance tłuszczowej. Insulina zwiększa syntezę glikogenu i hamuje jego rozkład. Ogranicza także tworzenie nowych cząsteczek glukozy w procesie glukoneogenezy. W ten sposób insulina kontroluje, a dokładniej – obniża, poziom cukru we krwi.

Inne funkcje insuliny

Insulina odgrywa wiele istotnych ról w metabolizmie węglowodanów, białek i tłuszczów, czyli lipidów, w organizmie. Zwiększa gromadzenie substancji odżywczych i hamuje ich wykorzystywanie. Poza metabolizmem węglowodanów insulina reguluje także:

• gospodarkę lipidową, ponieważ nasila wchłanianie glukozy do komórek tłuszczowych, pobudza syntezę tłuszczów i ogranicza ich rozkład;
• przemiany białek, a dokładniej pobudza wychwyt aminokwasów i proces tworzenia białka.

Czym jest insulinooporność?

W warunkach fizjologicznych stężenie insuliny, przy którym osiąga ona połowę swojej siły działania, może być uważane za miarę wrażliwości komórek na hormon. Wiąże się ona ze specjalnymi receptorami na błonie komórkowej i uruchamia ciąg reakcji, które prowadzą do ostatecznego efektu metabolicznego.

Insulinooporność jest stanem zmniejszonego działania insuliny na tkanki docelowe, przede wszystkim na komórki tłuszczowe, mięśnie i wątrobę. Stężenie hormonu w surowicy krwi może wówczas utrzymywać się na prawidłowym poziomie lub wzrastać, co prowadzi do hiperinsulinizmu.

Jakie mogą być przyczyny insulinooporności?

Insulinooporność jest formą przystosowania się komórek organizmu do nieprawidłowej przemiany materii. Częściowo zależy ona od czynników genetycznych, ale duży wpływ mają także warunki środowiska i styl życia. Do chorób, które zwiększają ryzyko rozwoju oporności na insulinę, należą m.in.:

• nadwaga i otyłość – prowadzą one do przewlekłego obciążenia tkanek przez zbyt dużą ilość zapasów energetycznych, a przede wszystkim tłuszczu. Przeładowanie komórek uruchamia mechanizmy, które ograniczają dalszy napływ glukozy i kwasów tłuszczowych. W ten sposób rozwija się „oporność”;
• nadciśnienie tętnicze;
• zaburzenia endokrynologiczne – podwyższone stężenie we krwi hormonów, które mają przeciwstawne działanie wobec insuliny, może nasilać insulinooporność. Do takich związków należą m.in.: kortyzol, glukagon, hormon wzrostu i hormony tarczycy. Podwyższony poziom hormonów powinien zawsze budzić czujność, ponieważ może świadczyć o poważnych zaburzeniach endokrynologicznych, w tym o nadczynności i niedoczynności tarczycy lub przytarczyc, zespole Cushinga, niedoczynności lub guzie przysadki mózgowej.

Jak powstaje insulinooporność?

Insulina reguluje działanie komórek efektorowych za pomocą receptorów, które znajdują się na ich błonie komórkowej. Zaburzenie czynności tego hormonu może dotyczyć zarówno samej jego cząsteczki, jak i procesu przekazania informacji. Z tego powodu oporność na insulinę rozwija się na drodze jednego z trzech mechanizmów:

• mechanizm przedreceptorowy zwykle wiąże się z nieprawidłową budową hormonu lub obecnością przeciwciał, które blokują jego działanie;
• mechanizm receptorowy wynika z uszkodzenia lub zakłócenia czynności receptora insulinowego;
• mechanizm poreceptorowy dotyczy transportu glukozy z krwi do wnętrza komórki, który zachodzi niewłaściwie, mimo że hormon i receptor działają prawidłowo.

Jakie badania warto wykonać przy podejrzeniu insulinooporności?

Insulinooporność można potwierdzić za pomocą metod bezpośrednich i pośrednich.

Najlepszym sposobem, czyli tzw. złotym standardem, w diagnostyce zaburzeń wrażliwości komórek na insulinę jest hiperinsulinemiczna euglikemiczna klamra metaboliczna. Należy ona do metod bezpośrednich, jednak pozostaje badaniem kosztownym, pracochłonnym i wymaga pobytu pacjenta w szpitalu.

W codziennej praktyce, aby potwierdzić insulinooporność, stosuje się zwykle metody pośrednie. W tym celu można wykorzystać m.in.:

• badanie poziomu insuliny na czczo w surowicy krwi – wynik powinien mieścić się w przedziale 18–102 pmol/l (3–17 mIU/l) [1] – należy brać pod uwagę, że dane podawane przez różne laboratoria mogą się różnić
• iloraz stężenia insuliny do glukozy we krwi na czczo – wynik powyżej 0,3 sugeruje zmniejszoną wrażliwość na insulinę [2];
• badanie wskaźnika insulinooporności HOMA-IR (homeostatic model assessment), który uwzględnia stosunek poziomu insuliny do stężenia glukozy we krwi na czczo [1];
• wskaźnik QUICKI.

W diagnostyce insulinooporności specjaliści zlecają również próby czynnościowe, np. pomiar średniego stężenia glukozy i insuliny w doustnym teście tolerancji glukozy (OGTT).

Jakie mogą być powikłania insulinooporności?

Insulinooporność może prowadzić do zaburzeń metabolizmu składników odżywczych. Z tego powodu staje się czynnikiem ryzyka rozwoju np.:

• cukrzycy typu II;
• niektórych nowotworów, m.in. raka piersi, endometrium i trzustki;
• nadciśnienia tętniczego i choroby niedokrwiennej serca;
• zespołu policystycznych jajników.

Jak wygląda postępowanie w insulinooporności?

Leczenie insulinooporności opiera się na postępowaniu niefarmakologicznym, czyli edukacji chorego i modyfikacji jego stylu życia. Taka terapia pozwala ograniczyć czynniki ryzyka rozwoju zaburzenia oraz łagodzi przebieg współistniejących chorób. Postępowanie lecznicze ma na celu m.in.:

• redukcję masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością;
• poprawę parametrów lipidowych,
• obniżenie nadciśnienia tętniczego,
• w efekcie polepszenie wrażliwości na insulinę.

Dieta stanowi istotną część terapii zaburzeń metabolicznych. Jeżeli istnieje taka możliwość, warto skorzystać z konsultacji u dietetyka. Badania wykazały, że duże korzyści zdrowotne u osób z insulinoopornością przynoszą dieta śródziemnomorska i dieta pomocna w leczeniu i zapobieganiu nadciśnieniu tętniczemu, DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension).

Warto wprowadzić do życia codziennego nawyki żywieniowe, które nie tylko usprawnią gospodarkę węglowodanową, ale także poprawią ogólny stan organizmu i jego wydolność, np.:

• wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym oraz odpowiednie komponowanie posiłków;
• wprowadzenie do diety pokarmów, które zawierają kwasy tłuszczowe omega-3 i błonnik poprawiając wrażliwość na insulinę i usprawniając obniżanie poziomu glukozy we krwi;
• unikanie, a najlepiej wyeliminowanie, z diety fruktozy pochodzącej z soków i napojów;
• włączenie do jadłospisu oleju rzepakowego i oliwy z oliwek, ponieważ zawierają one duże ilości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych i pomagają zwiększać stężenie we krwi „dobrego” cholesterolu HDL;
• spożywanie małych posiłków, ale często (nawet co 3 godziny);
• ograniczenie soli.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s. 1449–1454.
2. M. Szulińska i in., Wskaźnik insulinowrażliwości M i wskaźnik IRI/G w ocenie insulinooporności u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym i otyłością, „Nadciśnienie Tętnicze” 2010, t. 14, nr 2, s. 142–150.
3. L. Czupryniak i in., Insulinooporność w pytaniach i odpowiedziach. Insulinooporność jako pseudochoroba – powszechny problem w gabinecie diabetologa i endokrynologa, „Medycyna Praktyczna” 2022, nr 1, s. 88–100.
4. D.R. Ferrier, Biochemia, tłum. D. Chlubek, Edra Urban & Partner, Wrocław 2018, s. 353–359.
5. E. Sutkowska, Jak prawidłowo rozpoznać insulinooporność – czy i jak leczyć?, „Medycyna po Dyplomie” 2017, nr 5.