Zaburzenia psychosomatyczne – objawy, leczenie i przyczyny dolegliwości

Zaburzenia psychosomatyczne to stan, w którym stres psychiczny niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie ciała aż do wystąpienia objawów fizycznych (somatycznych). O zaburzeniach psychosomatycznych mówi się, jeśli narządy działają w sposób nieprawidłowy lub doświadczają zmian organicznych z powodu niewłaściwej aktywacji układu nerwowego i/lub gruczołów wydzielania wewnętrznego (gruczołów hormonalnych).

Zaburzenia psychosomatyczne – co to?

Zaburzenia psychosomatyczne mogą dotyczyć niemal każdej części ciała, chociaż zwykle dotyczą narządów niepodlegających kontroli (np. układu pokarmowego, układu krążenia). Badania przeprowadzone przez psychiatrę Franza Alexandra i jego współpracowników z Chicago Institute of Psychoanalytics w latach 50. i 60. XX wieku sugerowały, że określone cechy osobowości i określone konflikty wewnętrzne danej osoby mogą powodować zaburzenia psychosomatyczne. Jednak forma, jaką przyjmuje zaburzenie, wynika z indywidualnych skłonności. Zakłada się, że stres emocjonalny zaostrza istniejące choroby i istnieją pewne dowody na to, że może on wywołać choroby, które zwykle nie są uważane za psychosomatyczne (np. nowotwór, cukrzyca) u osób do nich predysponowanych. 

Osoby z zaburzeniami psychosomatycznymi zwykle nie zgłaszają jawnych objawów zaburzeń psychicznych, np. nie zgłaszają się do lekarza z powodu przewlekłego stresu. Zamiast tego często uważają, że ich problemy są spowodowane schorzeniami organicznymi. Często odwiedzają placówki medyczne w celu wykonania badań i pogłębienia diagnostyki, nie uzyskując diagnozy, co może prowadzić ich do frustracji i niepokoju.

Zaburzenie psychosomatyczne jest czasami nazywane zaburzeniem z objawami somatycznymi, objawami somatycznymi lub bólem somatycznym.

Jak często występują i kogo najczęściej dotykają zaburzenia psychosomatyczne? 

Zaburzenie z objawami somatycznymi jest powszechne i występuje u około 7-15% populacji ogólnej. Z nieznanych powodów kobiety odczuwają ból somatyczny około 10 razy częściej niż mężczyźni.

Kto może mieć objawy somatyczne?

Objawy somatyczne mogą wystąpić u każdego niezależnie od płci, w każdym wieku. Badania wykazały, że pewne czynniki mogą zwiększać ryzyko wystąpienia objawów somatycznych. Należą do nich: 

• chaotyczny styl życia,
• trudności w rozpoznawaniu i wyrażaniu emocji,
• zaniedbanie w dzieciństwie,
• historia wykorzystywania seksualnego,
• inne schorzenia psychiczne, takie jak depresja lub zaburzenia osobowości,
• nadużywanie substancji psychoaktywnych (alkoholizm lub narkomania),
• brak pracy zawodowej i konstruktywnego zajęcia.

Jak zaburzenia psychosomatyczne mogą wpłynąć na organizm?

Zaburzenia psychosomatyczne mogą dotyczyć niemal każdej części ciała. Do najczęstszych problemów psychosomatycznych zgłaszanych przez pacjentów należą problemy związane z układem pokarmowym, czyli między innymi powszechny zespół jelita drażliwego, IBS (ang. irritable bowel syndrome). Za częste zaburzenia psychosomatyczne u kobiet uważany jest również zespół napięcia przedmiesiączkowego, PMS (ang. premenstrual syndrome) czy przewlekły ból miednicy. Częstym schorzeniem psychosomatycznym jest również zespół przewlekłego zmęczenia, czyli uczucie ciągłego wyczerpania.

Objawy psychosomatyczne stresu

Inne typowe przykłady objawów w zaburzeniach psychosomatycznych obejmują:

• zmęczenie,
• bezsenność,
• bóle i odczuwanie dyskomfortu, takich jak np. ból mięśni lub ból pleców,
• wysokie ciśnienie krwi (nadciśnienie),
• problemy z oddychaniem (duszność),
• niestrawność (rozstrój żołądka), problemy trawienne, dolegliwości jelitowe (biegunka, zaparcia, wzdęcia, bóle żołądka),
• bóle głowy i migreny,
• zaburzenia erekcji oraz spadek libido, 
• wysypka skórna (zapalenie skóry),
• wrzody żołądka (choroba wrzodowa żołądka).

Niekiedy terminu zaburzenie psychosomatyczne używa się również wtedy, gdy czynniki psychiczne powodują objawy fizyczne, ale nie stwierdza się choroby fizycznej. Na przykład ból w klatce piersiowej może być spowodowany stresem i nie można stwierdzić żadnej choroby fizycznej.

Naukowcy nie są jednomyślni w sprawie przyczyn zaburzeń psychosomatycznych. Niektórzy badacze uważają, że przewlekły stres uwalnia w organizmie hormony i substancje chemiczne, które powodują uszkodzenia lub dysfunkcje poszczególnych organów.

Jakie jeszcze mogą być objawy zaburzeń psychosomatycznych? Oprócz samych objawów somatycznych (na przykład bólu lub rozstroju żołądka) osoby z zaburzeniami psychosomatycznymi często:

• Stają się rozzłoszczone lub drażliwe, ponieważ ich problemy medyczne i uczucie dyskomfortu i bólu nie są rozwiązywane.
• Stają się depresyjne i niespokojne.
• Często odwiedzają placówki służby zdrowia, regularnie zmieniając lekarzy. 
• Doświadczają trudności w funkcjonowaniu w pracy, szkole lub w kontaktach towarzyskich.

Jak diagnozuje się zaburzenie psychosomatyczne? 

Lekarz może rozpocząć diagnozowanie zaburzeń psychosomatycznych na podstawie:

• historii choroby i dokumentacji uzyskanej z wizyt u innych lekarzy;
• badania fizykalnego, które wyklucza odchylenia somatyczne (fizyczne);
• serii negatywnych wyników testów laboratoryjnych i innych testów diagnostycznych. 

Aby wykluczyć inne fizykalne schorzenia, lekarz może zlecić wykonanie badań takich jak badania laboratoryjne krwi lub badania obrazowe. Kiedy lekarz ma dostateczne podstawy, aby uważać, że objawy mają charakter psychosomatyczny, zwykle nie zleca dodatkowych badań, które mogłyby wiązać się z dodatkowym stresem i kosztami dla pacjenta.

Diagnoza zaburzeń z objawami somatycznymi, wymaga, by:

• pacjent posiadał jeden lub więcej niepokojących i zakłócających życie objawów;
• historia tych objawów utrzymywała się przez co najmniej 6 miesięcy;
• pacjent doświadczał ciągłych myśli, zmartwienia lub niepokoju związanego z objawami.

Leczenie zaburzeń psychosomatycznych

Osobom z objawami bólu somatycznego może pomóc kilka zabiegów, w tym:

• terapia poznawczo-behawioralna,
• leczenie farmakologiczne lekami przeciwdepresyjnymi,
• terapia oparta na uważności (Midnfullness),
• skierowanie do specjalisty zdrowia psychicznego (na przykład psychiatry lub psychoterapeuty),
• regularny kontakt z lekarzem pierwszego kontaktu,
• zapobieganie przewlekłemu stresowi i kontrola wyrażania emocji.

Jak można zapobiegać zaburzeniom psychosomatycznym? 

Strategie ograniczania stresu i radzenia sobie z nim mogą pomóc w zapobieganiu objawom somatycznym lub ich łagodzeniu. Przykłady obejmują:

• realne podejście do rzeczy, na które mamy wpływ oraz do takich, których nie możemy kontrolować;
• regularna umiarkowana aktywność fizyczna (rower, pilates, yoga);
• dbałość o higienę snu: regularne pory wstawania i zasypiania, ciągłość snu, odpowiednie warunki do snu (zaciemnienie pokoju), minimum 7 godzin snu na dobę (w zależności od wieku mniej lub więcej);
• prowadzenie dziennika, aby zwiększyć świadomość swoich myśli i uczuć;
• ograniczenie alkoholu i unikanie palenia oraz innych używek psychoaktywnych;
• utrzymywanie zdrowej, zbilansowanej diety, bogatej w substancje wspierające mózg (kwasy Omega-3, witaminy z grupy B) i odpowiedniej wagi;
• medytacja lub ćwiczenia progresywne rozluźniające mięśnie, nauka oddechu relaksacyjnego;
• szukanie wsparcia u bliskich, dbałość o relacje międzyludzkie, kontakty z najbliższymi;
• ustalenie swoich granic: zawodowych i prywatnych, aby zmniejszyć wywieraną na siebie presję.

Jakie są rokowania w zaburzeniach psychosomatycznych? Czy zaburzenia psychosomatyczne da się wyleczyć? 

Za pomocą wyżej wymienionych metod, a przede wszystkim psychoterapii poznawczo-behawioralnej, CBT (ang. cognitive behavioral therapy) oraz metod zwiększenia uważności, wiele osób z czasem uczy się kontrolować i łagodzić objawy bólu somatycznego. Jednak nawet podczas udanego leczenia objawy psychosomatyczne mogą pojawiać się i znikać przez całe życie, tak, jak towarzyszący życiu stres i trudne emocjonalnie sytuacje.

Należy pamiętać, iż psychosomatyczne objawy, wymienione na początku artykułu, mogą być symptomami między innymi: nowotworów, stwardnienia rozsianego, anemii, reumatoidalnego zapalenia stawów itd. Dlatego nie powinny być bagatelizowane, tylko zgłoszone lekarzowi pierwszego kontaktu, który na podstawie badań wykluczy wymienione poważne schorzenia fizykalne i pokieruje dalszym postępowaniem. 

Lek. med. Katarzyna Lizak