Zespół Zollingera-Ellisona – przyczyny i występowanie

Zespół Zollingera-Ellisona, ZZE (ang. Zollinger-Ellison syndrome, ZES) został po raz pierwszy opisany w 1955 roku jako schorzenie związane z neuroendokrynnym nowotworem zdolnym do wydzielania gastryny, określanym jako gastrinoma. Choroba ta prowadzi do nadmiernej sekrecji kwasu żołądkowego, co zazwyczaj skutkuje rozwojem choroby refluksowej przełyku, nawrotowymi wrzodami żołądka oraz przewlekłą biegunką. Terminy „gastrinoma” i „ZES” są często używane zamiennie, jednak gastrinoma odnosi się do nowotworu wydzielającego gastrynę, podczas gdy ZES opisuje objawy kliniczne tej choroby. Częstość występowania ZES szacuje się na 1-1,5 przypadku na milion rocznie. Gastrinomy lokalizują się najczęściej w dwunastnicy (70%) oraz w trzustce (25%), a rzadziej w innych miejscach, takich jak żołądek, wątroba, jajnik czy płuca. Kogo dotyka zespół Zollingera-Ellisona, jakie są jego objawy i jak przebiega leczenie?

Zespół Zollingera-Ellisona – epidemiologia

Choroba ta może występować sporadycznie, zazwyczaj diagnozowana jest między 50. a 70. rokiem życia, częściej u mężczyzn. Około 20-30% pacjentów rozwija ZES w kontekście zespołu mnogich nowotworów endokrynnych typu 1 (MEN-1, ang. multiple endocrine neoplasia). Diagnozowanie ZES bywa trudne z uwagi na niespecyficzne objawy oraz czynniki zakłócające, takie jak leczenie inhibitorami pompy protonowej (IPP), które mogą tymczasowo łagodzić objawy. W związku z tym pacjenci często są kierowani do gastroenterologów z powodu biegunki i/lub choroby refluksowej, co prowadzi do opóźnienia w postawieniu właściwej diagnozy.

Średni czas od wystąpienia objawów do diagnozy przekracza pięć lat, a niemal 25% pacjentów jest wówczas w stadium przerzutowym, co wiąże się z gorszym rokowaniem w porównaniu z chorych bez przerzutów. Współczesne podejście do leczenia ZES wymaga multidyscyplinarnej współpracy lekarzy gastroenterologów i chirurgów oraz kierowania pacjentów do ośrodków referencyjnych z doświadczeniem w leczeniu nowotworów neuroendokrynnych.

Zespół Zollingera-Ellisona – objawy

Typowe objawy ZES obejmują: ból brzucha, biegunkę, zgagę oraz utratę masy ciała. Endoskopowe cechy ZES są również niespecyficzne i mogą obejmować owrzodzenia oraz nadżerki, jednak pacjenci z ZES często mają wiele owrzodzeń w nietypowych lokalizacjach, takich jak dalsza część dwunastnicy czy jelito cienkie. Ponadto, u więcej niż 90% pacjentów z ZES można zauważyć powiększone fałdy żołądkowe. Ważne jest również, aby pamiętać, że około 25% przypadków występuje w kontekście zespołu MEN-1, który charakteryzuje się obecnością guzów przytarczyc, trzustki, dwunastnicy i przysadki. Objawy zespołu Zollingera-Ellisona są niespecyficzne i mogą być mylone z innymi schorzeniami gastroenterologicznymi, co prowadzi często do opóźnienia rozpoznania. Przewlekła biegunka związana z ZES jest wynikiem nadmiernej sekrecji kwasu żołądkowego oraz zaburzeń wchłaniania sodu i wody na skutek hipergastrynemii. Ponadto, zaburzenia te mogą być powodowane przez różne czynniki, w tym nawyki żywieniowe czy stosowane leki. Wytyczne British Society of Gastroenterology zalecają przeprowadzenie testów w kierunku nowotworów wydzielających hormony jedynie po wyeliminowaniu innych przyczyn biegunki, które są bardziej powszechne.

Zespół Zollingera-Ellisona – badania 

Rozpoznanie zespołu Zollingera-Ellisona (ZES) jest złożonym procesem, a kluczowym elementem jest wczesne podejrzenie tej choroby. ZES definiuje się jako zespół kliniczny, który charakteryzuje się trzema głównymi objawami: 

1. nadmiernym wydzielaniem kwasu żołądkowego, 
2. hipergastrynemią (nieprawidłowe, wysokie stężenie gastryny) we krwi,  
3. występowaniem choroby wrzodowej i biegunki. 

Hipergastrynemia jest podstawowym wskaźnikiem ZES, jednak może być spowodowana różnymi innymi czynnikami, które należy wykluczyć, aby postawić ostateczną diagnozę. U osób zdrowych  stężenie gastryny na czczo jest poniżej 100 pg/ml, natomiast wartości powyżej 300 pg/ml są wysoko podejrzane, a poziomy powyżej 1000 pg/ml współistniejące z pH żołądka poniżej 2 są uznawane za diagnostyczne dla gastrinoma. Zaleca się, aby pomiary stężenia gastryny i pH żołądka były wykonywane po odstawieniu IPP, aby uniknąć wyników fałszywie ujemnych.

Stosowanie sondy nosowo-żołądkowej do oceny pH było tradycyjnie stosowane, jednak jest uciążliwe dla pacjentów. Alternatywnie, pH żołądka można zmierzyć podczas endoskopii górnego odcinka przewodu pokarmowego, co jest lepiej tolerowane przez pacjentów. Dla pewności diagnozy, warto również przeprowadzić dodatkowe testy, takie jak endoskopowa ultrasonografia, w celu wykrycia ewentualnych nowotworów.

📌 Sprawdź: Wrzody żołądka – objawy, leczenie, jak zapobiegać.

Zespół Zollingera-Ellisona – leczenie

W terapii zespołu Zollingera-Ellisona (ZES) istnieją dwa główne cele: kontrola nadmiernej sekrecji kwasu żołądkowego oraz leczenie samego nowotworu. Aby zredukować objawy związane z zespołem, pierwszym krokiem jest zastosowanie leków zmniejszających wydzielanie kwasu, takich jak inhibitory pompy protonowej (IPP), do których należą np. omeprazol, esomeprazol, lansoprazol czy pantoprazol. Leki te skutecznie blokują sekrecję kwasu żołądkowego, co przekłada się na złagodzenie objawów u pacjentów. W przypadku kontroli wzrostu guza, stosowane są analogi somatostatyny, SSA (ang. somatostatin analogue) jako opcja terapeutyczna. Chociaż istnieje niewiele badań skupiających się bezpośrednio na zaawansowanych guzach neuroendokrynnych, ogólne podejście do leczenia zaawansowanej choroby obejmuje chemioterapię i radioterapię, a także terapie ukierunkowane, w szczególności terapie radioizotopowe, wykorzystujące wyznakowane radioizotopem (aktynem, lutetem lub itrem) SSA wiązane intensywnie przez komórki nowotworowe. Ze względu na złożoność choroby i potencjalne powikłania, kluczowe jest podejście interdyscyplinarne, które wymaga bliskiej współpracy między lekarzami a chirurgami.

Zespół Zollingera-Ellisona – czy jest groźny?

Zespół Zollingera-Ellisona (ZES) może być poważnym schorzeniem, ponieważ prowadzi do nadmiernej produkcji kwasu żołądkowego, co z kolei może powodować liczne powikłania, takie jak:

1. Choroba wrzodowa – Wysoki poziom kwasu żołądkowego może prowadzić do powstawania wrzodów w żołądku i dwunastnicy, co może skutkować silnym bólem, krwawieniem oraz perforacją układu pokarmowego.
2. Refluks żołądkowo-przełykowy – Nadmierna sekrecja kwasu może powodować zgagę, niestrawność oraz inne objawy refluksu, które mogą znacząco obniżać jakość życia pacjentów.
3. Biegunka – Pacjenci z ZES często zmagają się z chroniczną biegunką, co może prowadzić do odwodnienia i utraty elektrolitów.
4. Przerzuty nowotworowe – W przypadku guzów neuroendokrynnych, które są najczęściej związane z ZES, istnieje ryzyko, że nowotwór może być złośliwy i przenosić się do innych części ciała, co dodatkowo komplikuje leczenie.

Choć ZES może być groźny, odpowiednia terapia i monitorowanie stanu zdrowia pacjentów mogą znacznie poprawić prognozy i jakość życia.

Zespół Zollingera-Ellisona – czy jest wyleczalny?

Zespół Zollingera-Ellisona (ZES) może być trudny do wyleczenia, ponieważ często związany jest z gastrinoma, który może być nowotworem złośliwym. Jednakże, w niektórych przypadkach można osiągnąć trwałą remisję lub wyleczenie, zwłaszcza gdy nowotwór jest zlokalizowany i możliwy do usunięcia chirurgicznie. Usunięcie gastrinoma jest główną metodą terapii, która może prowadzić do wyleczenia, zwłaszcza jeśli nowotwór nie dał przerzutów do innych narządów. W przypadku wczesnej diagnozy i guza zlokalizowanego, operacja może być bardzo skuteczna. Mimo że ZES często nie jest w pełni wyleczalny, odpowiednie podejście terapeutyczne może znacząco poprawić jakość życia pacjentów i kontrolować objawy związane z chorobą.

Mgr Monika Mazur
Diagnosta laboratoryjny