Alergia na alkohol – jakie badania wykonać? 

Reakcje niepożądane występujące po spożyciu napojów alkoholowych obejmują szerokie spektrum zjawisk, od przemijającej nietolerancji pokarmowej, po rzadkie, lecz potencjalnie groźne reakcje alergiczne. Choć potocznie mówi się o „alergii na alkohol”, w rzeczywistości głównym źródłem tego problemu nie jest sam etanol. W literaturze medycznej rozróżnia się klasyczną alergię od nietolerancji alkoholowej, związanej z zaburzeniami metabolizmu etanolu i jego toksycznych metabolitów. Ponadto u części osób mogą występować typowe reakcje alergiczne na inne dodatkowe składniki napojów alkoholowych, takie jak drożdże, gluten, konserwanty czy białka roślinne. Właściwe rozróżnienie pomiędzy alergią a nietolerancją ma kluczowe znaczenie dla dalszego postępowania terapeutycznego, ponieważ metody diagnostyczne i zasady leczenia różnią się istotnie między tymi mechanizmami.

Alergia na alkohol a nietolerancja alkoholu

W praktyce klinicznej przypadki prawdziwej alergii na etanol, czyli reakcji typu I zależnej od przeciwciał klasy IgE, występują niezwykle rzadko. Znacznie częściej obserwuje się natomiast różnego rodzaju reakcje niepożądane po spożyciu napojów alkoholowych, które wynikają z wrodzonych lub nabytych zaburzeń metabolicznych lub nadwrażliwości na substancje towarzyszące produkcji alkoholu. Sam etanol zwykle nie jest w stanie samodzielnie indukować reakcji układu odpornościowego, jednak jego metabolit (aldehyd octowy) może pełnić funkcję haptenu i wiązać się z białkami ustroju, tworząc kompleksy, które w rzadkich przypadkach zdolne są do uruchomienia odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Tempo, w jakim organizm metabolizuje alkohol, w dużej mierze zależy od uwarunkowań genetycznych. U znacznej części populacji azjatyckiej występuje zmieniony wariant genu odpowiedzialnego za produkcję enzymu uczestniczącego w metabolizmie alkoholu i odpowiedzialnego za rozkład aldehydu octowego do mniej toksycznego kwasu octowego. Mutacja ta powoduje, że enzym ten nie działa w sposób prawidłowy, w wyniku czego dochodzi do nagromadzenia się aldehydu octowego, prowadzącego do wystąpienia objawów przypominających reakcję alergiczną, objawiającą się zaczerwieniem twarzy oraz tułowia, uczuciem gorąca, nudnościami, wymiotami, a niekiedy wystąpieniem pokrzywki.

Ponadto, w napojach alkoholowych obecne są związki, które mogą wywoływać reakcje niepożądane
u osób szczególnie wrażliwych. Jednym z mechanizmów nietolerancji alkoholu jest nadwrażliwość na histaminę zawartą w produktach fermentacji alkoholowej, zwłaszcza w czerwonym winie oraz piwie. U osób z niedoborem enzymu diaminooksydazy (DAO), odpowiadającego za rozkład histaminy, dochodzi do wystąpienia tzw. syndromu czerwonego wina, objawiającego się zaczerwienieniem skóry, katarem, świądem, bólami głowy i uczuciem ucisku w klatce piersiowej.

Dodatkowo odrębny problem stanowią siarczyny, będące środkami konserwującymi i przeciwutleniającymi. Związki te występują w wysokich stężeniach w winach i są odpowiedzialne za wywołanie objawów takich jak zmiany skórne czy zaostrzenie problemów oddechowych u osób z astmą oskrzelową. Należy podkreślić, że reakcje te nie mają charakteru immunologicznego, lecz są wynikiem zaburzeń metabolicznych lub działania farmakologicznego wspomnianych związków. Z tego względu używany często termin „alergia na alkohol” w większości przypadków nie odnosi się do reakcji na sam etanol, lecz obejmuje szerokie spektrum zaburzeń, od nietolerancji pokarmowej, przez reakcje niealergiczne na histaminę, tyraminę oraz siarczyny, aż po reakcje uczuleniowe np. na białka roślinne.

Alergia na alkohol – główne alergeny i czynniki mogące wywołać reakcje 

W przeciwieństwie do nietolerancji, alergia dotyczy układu immunologicznego i najczęściej wiąże się z nadmierną odpowiedzią układu odpornościowego na jeden lub więcej składników obecnych w napojach alkoholowych. W tym kontekście etanol pełni rolę czynnika wspomagającego wchłanianie alergenów lub haptenu, który dopiero po połączeniu z białkiem ustrojowym staje się immunogenny. Do najczęstszych alergenów obecnych w napojach alkoholowych zalicza się:

• Białka pochodzenia roślinnego (zboża, winogrona, kukurydzę, ziemniaki) – pochodzące z surowców używanych do fermentacji, które mogą zachowywać swoją aktywność alergenową pomimo procesu fermentacji;

• Białka pochodzenia zwierzęcego (jaja, mleko, ryby) – stosowane w procesie klarowania i stabilizacji win oraz piw, a także usuwania zanieczyszczeń i poprawy przejrzystości trunków;

• Białka drożdży – pochodzące z mikroorganizmów przeprowadzających fermentację.
  Ich fragmenty mogą pozostać w gotowym produkcie nawet po zakończeniu procesu technologicznego;

• Białka pochodzenia owocowego (profiliny, LTP ang. lipid trnansfer proteins) – występujące naturalnie w owocach wykorzystywanych do produkcji win, cydrów oraz likierów owocowych. Są one odporne na wysoką temperaturę i proces fermentacji;

• Białka chmielu – chmiel to składnik piwa nadający mu charakterystyczny aromat i gorzki smak, może zawierać białka zachowujące swoją aktywność biologiczną nawet po przetworzeniu;

• Pozostałości białek mikroorganizmów fermentacyjnych (bakterie kwasu mlekowego) – rzadkie źródło alergii, używane w niektórych procesach fermentacji wtórnej, zwłaszcza przy produkcji win musujących i piw rzemieślniczych. Ich śladowe ilości mogą pozostawać w końcowej formie wyprodukowanego napoju;

Alergia na alkohol – objawy 

Jak wspominano, objawy alergii związanej z napojami alkoholowymi wynikają z reakcji immunologicznej organizmu na obecne w nich białka pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mikrobiologicznego. W przeciwieństwie do nietolerancji metabolicznej, reakcje te mają charakter IgE-zależny i mogą wystąpić nawet po spożyciu niewielkiej ilości napoju zawierającego alergen. Symptomy dotyczą najczęściej skóry i błon śluzowych, obejmując pokrzywkę, obrzęk warg, języka lub powiek, a także świąd i rumień twarzy. W niektórych przypadkach mogą także pojawić się objawy ze strony układu oddechowego, takie jak kaszel, świszczący oddech czy uczucie duszności, wynikające z reakcji na białka roślinne (np. zbożowe lub owocowe) bądź białka stasowane w procesie klarowania trunków. Z kolei kontakt błon śluzowych z białkami drożdży oraz chmielu może prowadzić do miejscowych reakcji zapalnych w obrębie jamy ustnej i gardła, przypominających zespół alergii jamy ustnej (OAS, ang. Oral Allergy Syndrome).

W cięższych przypadkach, choć niezwykle rzadko, możliwe jest wystąpienie reakcji ogólnoustrojowej z objawami anafilaksji, szczególnie u osób z wielokrotną ekspozycją na dany alergen. W praktyce klinicznej częściej spotykane są objawy przypominające nietolerancję (zaczerwienie twarzy, zawroty głowy, nudności) spowodowane akumulacją aldehydu octowego, jednak, w sytuacji, gdy tuż po spożyciu napoju alkoholowego występuje pokrzywka, obrzęk krtani lub objawy ze strony układu oddechowego należy podejrzewać mechanizm immunologiczny. 

Alergia na alkohol – badania 

Występowanie nietolerancji po spożyciu jednego rodzaju napoju alkoholowego może sugerować konieczność przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki w kierunku alergii na składniki dodatkowe, takie jak konserwanty, przeciwutleniacze czy białka obecne w danym produkcie. Z kolei pojawianie się charakterystycznych objawów po spożyciu różnych rodzajów alkoholi może wskazywać na nadwrażliwość na sam etanol. W pierwszym etapie diagnostyki kluczowy jest szczegółowy wywiad kliniczny, obejmujący rodzaj spożytego napoju, ilość, czas wystąpienia objawów oraz ich charakter. W dalszej kolejności można wykonać następujące badania:

1. Testy skórne punktowe (SPT – Skin Prick Test) – z powszechnymi alergenami pokarmowymi oraz składnikami napojów alkoholowych (np. wino, piwo, drożdże, winogrona, jęczmień, chmiel). W przypadku podejrzenia nadwrażliwości na alkohol proponowane są testy z wykorzystaniem etanolu (w różnych stężeniach) i jego metabolitów oraz histaminy;

2. Testy płatkowe (Patch test) – w przypadku podejrzenia reakcji kontaktowych lub opóźnionych;

3. Oznaczenie swoistych przeciwciał IgE – wobec podejrzanych alergenów (np. drożdży, składników zbożowych, owoców użytych do fermentacji);

4. Test prowokacji doustnej – test ten stanowi podstawę w przypadku podejrzenia alergii pokarmowych i jest wykonywany wyłącznie w warunkach klinicznych;

5. Badania genetyczne – identyfikacja polimorfizmów genów ALDH2, ADH1B i ADH1C odpowiedzialnych za zaburzenia metabolizmu alkoholu;

6. Testy diagnostyczne w kierunku nietolerancji histaminy – oznaczenie aktywności enzymu diaminoksydazy (DAO) oraz poziomu histaminy w surowicy, ponieważ niektóre reakcje po spożyciu alkoholu mogą wynikać z nadmiaru histaminy lub upośledzonego jej rozkładu;

7. Testy laboratoryjne oceniające funkcje wątroby – aktywność ALT, AST, GGTP, ALP oraz poziom bilirubiny mogą być pomocne w różnicowaniu zaburzeń metabolicznych od reakcji immunologicznych.

Alergia na alkohol – leczenie 

Postępowanie terapeutyczne w przypadku alergii związanej z napojami alkoholowymi opiera się przede wszystkim na identyfikacji i eliminacji czynnika uczulającego. Podstawą jest unikanie produktów zawierających składniki wywołujące reakcję immunologiczną, co wymaga dokładnej analizy etykiet oraz znajomości procesu technologicznego produkcji alkoholu.

W przypadku uczulenia na białka roślinne, takie jak gluten czy białka winogron, konieczne jest całkowite wykluczenie odpowiednich gatunków piwa, win lub destylatów. Leczenie farmakologiczne ma charakter objawowy i obejmuje stosowanie leków przeciwhistaminowych w celu łagodzenia reakcji skórnych oraz preparatów glikokortykosteroidowych w sytuacjach bardziej nasilonych objawów zapalnych.

W przypadku reakcji ogólnoustrojowych, takich jak pokrzywka uogólniona, obrzęk naczynioruchowy czy wstrząs anafilaktyczny, konieczne jest natychmiastowe podanie adrenaliny oraz hospitalizacja.

W odróżnieniu od klasycznych alergii wziewnych odczulanie w kierunku alergenów obecnych w alkoholu jest obecnie ograniczone i rzadko stosowane, głównie ze względu na złożony skład napojów alkoholowych oraz brak standaryzowanych preparatów immunoterapeutycznych. Edukacja pacjenta i świadome unikanie ekspozycji na określone alergeny stanowią więc najskuteczniejszą metodę profilaktyki i kontroli objawów.

Mgr Karolina Hejnar