Badania hormonalne kobiet – kiedy należy je wykonać? Na czym polegają? Jak się do nich przygotować?

Badania hormonalne stanowią ważny element profilaktyki oraz diagnostyki wielu przypadłości. Umożliwiają rozpoznanie zaburzeń odpowiedzialnych m.in. za wahania nastroju, spadek libido, problemy dermatologiczne i z płodnością, nadmierne owłosienie czy zaburzenia miesiączkowania.

Kontrola gospodarki hormonalnej kobiet może być przeprowadzona poprzez badanie pojedynczych hormonów, ale i w postaci pakietu, na który składa się kilka kluczowych testów. Sprawdź, jakie hormony powinna zbadać kobieta i jaką rolę odgrywają one w organizmie.

Badania hormonalne dla kobiet – wskazania

Badania hormonalne można wykonywać profilaktycznie, aby ubiec rozwój nieprawidłowości zdrowotnych oraz w przypadku pojawienia się takich dolegliwości, jak m.in.:

• wzmożone wypadanie włosów, hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie,
• pogorszenie stanu skóry,
• nadmierna łamliwość paznokci,
• wahania nastrojów,
• męczliwość i osłabienie,
• ogólny spadek samopoczucia,
• nagły przyrost lub utrata masy ciała,
• nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego,
• obniżenie barwy głosu,
• spontaniczna laktacja,
• spadek libido,
• zaburzenia płodności,
• nieregularne miesiączki lub ich brak,
• zaburzenia cyklu miesiączkowego,
• spadek siły mięśniowej.

Wskazaniem do wykonania badań gospodarki hormonalnej jest również kontrola efektów podjętego leczenia oraz stanów fizjologicznych, np. menopauzy, które mogą powodować zaburzenia gospodarki hormonalnej.

Jakie badania hormonalne mogą być istotne u  kobiet?

Badania hormonalne dla kobiet obejmują przede wszystkim oznaczenie takich hormonów, jak:

• hormon tyreotropowy (TSH), tzw. tyreotropina,
• hormon folikulotropowy (FSH),
• hormon luteinizujący (LH), tzw. lutropina,
• estradiol (E2),
• prolaktyna (PRL),
• dehydroepiandrosteron (DHEA-SO4),
• testosteron,
• białko wiążące hormony płciowe (SHBG).

Badania można wykonać pojedynczo lub w ramach pakietu badań hormonalnych dla kobiet, który został skonstruowany tak, aby zapewnić szeroką ocenę kobiecego stanu zdrowia i dostarczyć jak najwięcej informacji na jego temat. Badania hormonów u kobiet wykonywane są na podstawie analizy próbki krwi. Ich wyniki muszą być zanalizowane przez lekarza.

Dlaczego kobiety powinny wykonywać badania hormonalne?

Kontrola hormonów jest bardzo ważna z uwagi na niezwykle złożoną pracę układu hormonalnego i zależności pomiędzy poszczególnymi hormonami. Za gospodarkę hormonalną odpowiadają wielopoziomowe mechanizmy, które sprawiają, że zmiana poziomu jednego z hormonów może powodować wahania stężenia innych. Wydzielanie poszczególnych hormonów jest ze sobą powiązane na zasadzie sprzężeń zwrotnych. Na podstawie wyników badania hormonów specjalista może ocenić równowagę hormonalną, w konsekwencji funkcjonowanie układu rodnego i określić podłoże takich dolegliwości, jak m.in.: nasilony zespół napięcia przedmiesiączkowego, PMS (ang. premenstrual syndrome), obfite czy nieregularne miesiączki. Zaburzenia hormonalne mogą być przyczyną problemów z wyglądem, dolegliwości utrudniających codzienne funkcjonowanie (np. zaburzeń nastroju) czy realizację planów życiowych (np. problemów z zajściem w ciążę). Kontrola poziomu hormonów pomoże w określeniu sposobu leczenia wspomnianych przypadłości.

Zobacz również: Hormony u kobiet – kiedy je badać?

Badanie hormonów u kobiet – czy wymaga przygotowania?

Badanie hormonów wymaga pewnego przygotowania. Nie jest konieczne zgłaszanie się do laboratorium na czczo. Należy  udawać się do niego z rana, z uwagi na dobowe zmiany stężenia TSH, prolaktyny, testosteronu. Z powodu zmiany stężenia części hormonów w zależności od etapu cyklu miesiączkowego badania powinno się przeprowadzić w określonym dniu. Dotyczy to oznaczenia poziomu takich hormonów, jak FSH, LH i E2, które powinno odbyć się w 1–3 dniu cyklu. W przypadku pozostałych hormonów nieistotne jest, w jakim momencie cyklu miesiączkowego badania zostaną wykonane.

Na kilka dni przed badaniem kobieta powinna unikać poważnego wysiłku i stresu, zwłaszcza z uwagi na zmiany w stężeniu prolaktyny. Nie należy jednak w okresie przed wykonaniem badania istotnie zmieniać trybu życia czy rytmu dnia.  Na wiarygodność badania hormonów kobiet wpływ mają również niektóre leki, zwłaszcza te zawierające hormony lub wpływające na ich poziom. Dlatego powinno się skonsultować z lekarzem kierującym na badanie ich przyjmowanie przed pobraniem krwi do oznaczenia poziomu hormonów. Na dzień przed badaniem należy unikać aktywności seksualnej, która, podobnie do wysiłku fizycznego (np. intensywny jogging) czy stresu,  wpływa na gwałtowny wzrost poziomu prolaktyny.

Jakie badania warto wykonać na żeńskie hormony?

Jednym z hormonów, który powinny oznaczać kobiety, jest TSH (tyreotropina), wydzielana przez przedni płat przysadki. Parametr ten analizowany jest w przypadku podejrzenia chorób tarczycy, które prowadzą do zaburzeń układu rozrodczego. Gdy wynik TSH jest nieprawidłowy, ocenie poddaje się kolejne parametry tarczycy – fT4 i fT3. Niedoczynność tarczycy może powodować problemy z zajściem w ciążę, podnosić ryzyko poronienia, zaburzać miesiączkowanie. Z kolei nadczynność objawia się: nadpobudliwością, nadmierną potliwością, spadkiem masy ciała, kołataniem serca. Stężenie TSH poniżej, przykładowo,   0,2–0,4 mj.m./l może oznaczać nadczynność tarczycy, a wyższe niż 4,0–4,5 mj.m./l może wskazywać na niedoczynność tarczycy.

Należy pamiętać, że zakresy wartości prawidłowych dla TSH i dla wszystkich hormonów omawianych w tekście nie są uniwersalne i mogą być różne w różnych  laboratoriach. Uzyskany wynik badania należy zawsze odnosić do zakresu podanego na formularzu wyniku. Podawane w opracowaniu zakresy stężeń hormonów pochodzą ze źródeł  wymienionych w Bibliografii.

Prolaktyna (PRL) to kolejny hormon, który powinny zbadać kobiety. Produkowany jest przez przysadkę mózgową. Jego zadaniem jest regulowanie funkcji gruczołów rozrodczych i laktacji. Zbyt wysoki poziom prolaktyny przyczynić się może do problemów z zajściem w ciążę, zaburza bowiem jajeczkowanie i sprzyja niewydolności ciałka żółtego. Podnosi również ryzyko poronień. Wysokie jego stężenie sygnalizuje narażenie na stres oraz przeciążenie pracą fizyczną i umysłową. Nieprawidłowy poziom prolaktyny występuje w gruczolaku przysadki czy hipoglikemii (stanie obniżenia stężenia glukozy we krwi). Stężenie prolaktyny jest różne w poszczególnych fazach cyklu miesiączkowego, przykładowo, wg.[2],w fazie folikularnej wynosi < 23 µg/l, a w fazie luteinowej < 40 µg/l. W ciąży poziom prolaktyny rośnie, w trzecim trymestrze może osiągnąć 400 µg/l.

Hormon folikulotropowy (FSH) również wytwarzany jest przez przysadkę mózgową. Stymuluje produkcję estrogenów i pobudza dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. Badanie tego hormonu jest wskazane przy podejrzeniu zaburzeń miesiączkowania i funkcji jajników. Wartości FSH > 20 mIU/ml wskazują na znacznie obniżoną zdolność do zapłodnienia [3]. FSH oznacza się również w celu określenia początku menopauzy.

Hormon luteinizujący (LH)  to kolejny hormon, który powinien być kontrolowany u kobiet. Stymuluje jajniki do wytwarzania estradiolu. W przypadku kobiet w wieku rozrodczym nieprawidłowe stężenia mogą być związane z zespołem policystycznych jajników, z zaburzeniami płodności, z niewydolnością jajników. Po menopauzie poziom LH wzrasta do 11,3–39,8 mlU/ml. Istnieje związek pomiędzy niskim poziomem LH i niedoczynnością tarczycy. Oznaczanie poziomu LH jest pomocne w określeniu terminu owulacji. Stężenie hormonu luteinizującego w cyklu się zmienia: w fazie folikularnej wynosi 1,1–11,6 mlU/ml, podczas owulacji 17–77 mlU/ml, a po owulacji mieści się w granicach 0–14,7 mlU/ml.

Estradiol (E2) to główny estrogen. Determinuje pracę jajników i jajeczkowanie. Wskazaniem do badania tego hormonu są: zaburzenia cyklu miesiączkowego, kontrola indukowanej lekami owulacji, substytucja hormonalna u kobiet w okresie pomenopauzalnym, zaburzenia okresu pokwitania, podejrzenie nowotworów wytwarzających estrogeny. Pomiar stężenia estradiolu pozwala również na określenie wystąpienia jajeczkowania w cyklu (wartości powyżej 82 pg/ml). Stężenie estradiolu w poszczególnych fazach cyklu przedstawia się następująco: w fazie folikularnej 84–970 pg/ml, w fazie owulacji 13–330 pg/ml, w fazie lutealnej 73–200 pg/ml. Estradiol spada po menopauzie do poziomu 20–30 pg/ml, a podczas ciąży znacznie rośnie: I trymestr: 188–2497 pg/ml, II trymestr: 1278–7192 pg/ml, III trymestr: 6137–13460 pg/ml.

Testosteron to główny androgen. Jego wytwarzanie jest regulowane przez LH. Zbyt wysoki poziom testosteronu może powodować m.in.: zaburzenia miesiączkowania, trądzik, otyłość, nadmierne owłosienie w nietypowych miejscach. W warunkach prawidłowych dobowe wytwarzanie testosteronu u kobiet wynosi 0,2–0,3 mg.

SHBG to białko (glikoproteina) wiążące i transportujące we krwi  testosteron (98% puli w organizmie) i estradiol. Testosteron związany przez SHBG jest fizjologicznie nieczynny. Pomiar stężenia SHBG  służy do określenia poziomu biodostępnego testosteronu. Stężenie SHBG jest obniżane przez androgeny, a podwyższane przez estrogeny. Obniżony poziom SHBG wskazuje na nadmiar androgenów. Podniesiony poziom towarzyszy terapii estrogenami doustnymi i niedoborowi androgenów. Znajomość stężenia SHBG umożliwia lepszą interpretację poziomu testosteronu w przypadku zaburzeń miesiączkowania.

DHEA-S produkowany jest z cholesterolu w nadnerczach i jajnikach. Jego stężenie wykorzystywane jest podczas oceny poziomu hormonów FSH, LH, PRL, E2 i testosteronu. Siarczan dehydroepiandrosteronu w nieprawidłowym stężeniu może powodować: zaburzenia miesiączkowania i płodności, nadmierne owłosienie, świąd skóry, przetłuszczanie skóry i włosów, zmniejszenie gruczołów sutkowych.

A: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. M. Gietka-Czernel, H. Jastrzębska, Norma TSH – czy należy ją zmienić?, „Endokrynologia Polska” 2007, t. 58, nr 5, s. 454–460.
2. Prolaktyna i jej normy. Jak ją regulować? Online: https://diag.pl/pacjent/artykuly/prolaktyna-i-jej-normy-jak-ja-regulowac/ [dostęp: 14.04.2022].
3. Pakiet badań hormonalnych dla kobiet. Online: https://diag.pl/pacjent/wp-content/uploads/sites/5/2016/08/Pakiet_hormonalny_dla_kobiet.pdf [dostęp: 14.04.2022].
4. LH – hormon luteinizujący, lutropina. Rola w organizmie, nadmiar, niedobór i badania. Online: https://diag.pl/pacjent/artykuly/lh-%E2%88%92-hormon-luteinizujacy-lutropina-rola-w-organizmie-nadmiar-niedobor-i-badania/ [dostęp: 14.04.2022].
5. Estradiol – czym jest i za co odpowiada? Online: https://diag.pl/pacjent/artykuly/estradiol-czym-jest-i-za-co-odpowiada/ [dostęp: 14.04.2022].
6. L. Speroff, M. Fritz, Kliniczna endokrynologia ginekologiczna i niepłodność, Medipage, Warszawa 2007.
7. T. Bednarczuk, Podstawy endokrynologii, Item Publishing, Warszawa 2017.