Choroby serca i układu krążenia – cywilizacyjny koń trojański

Globalne analizy epidemiologiczne wykazują, że „choroby ubóstwa”, głównie o charakterze zakaźnym, ustępują miejsca tzw. chorobom cywilizacyjnym, zwanym również chorobami XXI wieku. Według WHO, choroby niezakaźne stanowią obecnie 7 z 10 najważniejszych przyczyn zgonów na świecie. Coraz częściej podkreśla się, że cywilizacja, niosąc rozwój medycyny i skuteczniejszą profilaktykę medyczną, oferuje szereg wynalazków wpływających na wprawdzie na komfort życia jak: motoryzacja, klimatyzacja, Internet, etc., lecz posiadających drugie, ponure oblicze. Do tego cywilizacja kreuje szereg zjawisk bezdyskusyjnie niepożądanych, wprost niebezpiecznych dla życia i zdrowia.

Choroby serca i układu krążenia – choroby cywilizacyjne XXI wieku

Niekwestionowaną  przyczyną wzrostu ryzyka chorób cywilizacyjnych XXI w. są tzw. globalne czynniki zewnętrzne, dotykające całych społeczności: zanieczyszczenie i chemizacja środowiska naturalnego –  powietrza, wody i gleby czy zmiany klimatyczne, powodowane emisją gazów cieplarnianych, wylesianiem, wyspami ciepła nad zwartą zabudową miejską, ogólnie industrializacją. Czynnikami  ryzyka chorób cywilizacyjnych dotykającymi  w różnym stopniu jednostki są zmiany społeczne, kulturowe czy obyczajowe, wśród nich mała aktywność fizyczna, przykuwający do biurka Internet, praca w domu (ang. home based office), fatalna dieta czy nieumiejętność zapanowania nad powszechnym, codziennym stresem.

Bez wątpienia chorobami cywilizacyjnymi XXI wieku odpowiedzialnymi za największą liczbę zgonów są: choroby układu sercowo-naczyniowego (układu krążenia), choroby nowotworowe i choroby układu oddechowego.

Statystyki mówią same za siebie!

Wpływ zagrożeń globalnych na często współistniejące choroby cywilizacyjne jest różny. Badania brytyjskie w grupie 835 tys. osób w wieku 40–89 lat wykazały silniejszy związek pomiędzy zanieczyszczeniem powietrza i umieralnością na choroby układu oddechowego niż na zgony związane z chorobami układu krążenia. Dane GUS z 2020 wskazywały, że choroby układu krążenia w Polsce  przewodzą stawce przyczyn umieralności, wyprzedzając choroby nowotworowe i choroby układu oddechowego. W 2019 r. łącznie dopowiadały one za  bez mała 73% wszystkich zgonów.

W porównaniu do roku 2019 odsetek zgonów sercowych zmalał w 2020 r.  z 39% do 37,5%. Warto zauważyć, że w 2020 r. Covid-19 powodujący olbrzymie poruszenie społeczne plasował się dopiero na czwartej pozycji przyczyn zgonów z wynikiem ok. 9%. Spadkowy trend odsetka zgonów sercowych obserwowany w Polsce od 1992 roku tłumaczony jest: obniżeniem średniego stężenia cholesterolu we krwi, ograniczeniem palenia wśród mężczyzn, obniżeniem średnich wartości ciśnienia tętniczego u kobiet oraz rozpowszechnieniem placówek kardiologii interwencyjnej.

Skuteczne okazują się akcje mające na celu zapobieganie zgonom sercowym przez  promocję zdrowego stylu życia. Wdrażane są programy prozdrowotne i profilaktyczne działania medyczne.  Spadkowy trend liczby zgonów z przyczyn kardiologicznych pokrywa się u nas ze spadkiem liczby nowych przypadków chorób serca. Przykładowo, w 2019 r. odnotowano 103 tys. przypadków ostrych zespołów wieńcowych, czyli o 19% mniej niż w 2014 r. W dalszym ciągu jednak odsetek populacji polskiej cierpiący na chorobę niedokrwienną serca jest nieco wyższy niż w Unii Europejskiej.

Ryzyko chorób serca a miejsce zamieszkania

Nieznacznie starsze obserwacje czynione w Polsce w latach 2000–2015 wskazywały największą liczbę zgonów z powodu chorób układu krążenia w województwach mazowieckim i śląskim, najmniejszą w: lubuskim, warmińsko-mazurskim, podlaskim i opolskim. Oba wiodące w ponurej statystyce województwa miały najwyższą w kraju gęstość zaludnienia, wysokie zanieczyszczenie środowiska i charakteryzowały się szybszym tempem życia niż pozostałe regiony. Co ciekawe oba legitymowały się wysokim PKB per capita, choć  cząstkowego wpływ zamożności społeczeństwa na zgony sercowe nie analizowano. Lesistość regionu skorelowana była ze spadkiem liczby zgonów z powodu chorób krążenia, natomiast wzrost skażenia środowiska liczbę zgonów podwyższał. Wykazano, że zgony z przyczyn kardiologicznych charakteryzowały się wahaniami sezonowymi, zróżnicowaniem według płci oraz miejsca zamieszkania, w podziale miasto-wieś. Nasilenie zgonów miało miejsce w styczniu-marcu, spadek w czerwcu-wrześniu. W 2015 r. na choroby układu krążenia zmarło w Polsce ponad 180 tys. osób, co stanowi 45,7% wszystkich zgonów (liczba zgonów z powodów chorób sercowo-naczyniowych w 2019 spadła do 175 tys.). Największy odsetek zgonów z powodu chorób krążenia wiązał się, w kolejności: z chorobą niedokrwienną serca, miażdżycą, chorobami naczyń mózgowych i chorobą nadciśnieniową.

Z danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) publikowanych we wrześniu 2018 wynika, że globalna liczba zgonów z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego wynosiła 17,5 mln. i była mniejsza niż liczba odnotowana w roku 2019 (18,3 mln). Dane mogą być powierzchowne ze względu na niekompletne statystyki z krajów gorzej rozwiniętych. Ciekawe, że statystki z najbogatszego kraju świata, USA, również wymagają rewizji, gdyż nie uwzględniają różnic etnicznych i dostępności systemu medycznego dla różnych grup społecznych.

Umieralność na choroby krążenia w krajach bogatych i średnio bogatych

Niezwykle interesujące jest porównanie trendów umieralności na choroby krążenia w krajach bogatych i średnio bogatych. W krajach o największych dochodach liczba zgonów spada. Możliwości finansowe służby zdrowia i kosztowne działania prozdrowotne czy komfort życia, są w stanie kompensować z naddatkiem wspomniane zagrożenia cywilizacyjne. Podkreślmy, że w grupie o takim trendzie znajdowała się, przynajmniej do roku 2020, Polska. W krajach o dochodach średniowysokich liczba zgonów sercowych w dalszym ciągu rosła. Panowała w nich wyraźna asymetria pomiędzy dodatnimi i ujemnymi aspektami cywilizacji – przeważały te ostatnie. W krajach o dochodach niskich liczba zgonów z  powodu chorób krążenia i serca wzrasta, przyczyniając się do wzrostu globalnego.

Czynniki ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia i serca

Wymienia się szereg czynników indywidulanego ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia i serca, w konsekwencji zgonów z ich powodu. Przytoczone odsetki są orientacyjne  ze względu na różnice metodyczne i terminologię stosowaną w dostępnych opracowaniach. Pięć przyczyn głównych wymienianych jest zawsze. Na pierwszym miejscu nadciśnienie tętnicze (np. 54% przypadków); potem  niezdrowa dieta (37%), na którą składa się niskie spożycie warzyw i owoców, duża ilość tłuszczów nasyconych i  nadmierne spożycie alkoholu (często wymieniane jako oddzielny czynnik ryzyka); kolejno, wysoki poziom cholesterolu LDL (24%), warunkowany genetyczne, lecz zależny od diety;  cukrzyca  (20%);  zanieczyszczenie powietrza (19%);  palenie papierosów. Kolejne czynniki: niska aktywność fizyczna i nadwaga powiązane są ze sobą, lecz również mają związek z dietą. Stres jest czynnikiem ryzyka samym w sobie, choć może być przyczyną lub skutkiem niektórych czynników wymienionych powyżej. 

Choroby serca i układu krążenia – udział poszczególnych chorób w liczbie zgonów

Udział poszczególnych chorób serca i pochodnych chorób  układu krążenia w globalnej liczbie zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych przedstawiono poniżej.

1. 49,2 %, 9,0 mln. Choroba niedokrwienna serca, choroba wieńcowa – ograniczony dopływ krwi do mięśnia sercowego w skutek zwężenia światła tętnic wieńcowych w wyniku miażdżycy naczyń krwionośnych.
2. 35,3%, 6,46 mln. Udar mózgu – odcięcie dopływu krwi do mózgu; czynnikiem tzw. modyfikowalnego ryzyka udaru są, m.in.: choroby układu krążenia, miażdżyca naczyń pozamózgowych, w tym przebyty zawał serca, choroba niedokrwienna serca, miażdżycowe zwężenie tętnic obwodowych, kardiomiopatia, etc.
3. 6,2%, 1,35 mln. Nadciśnieniowa choroba serca – przerost mięśnia sercowego (m.in. przegrody międzykomorowej, lewej komory serca) w skutek chronicznego nadciśnienia tętniczego.
4. 1,8%, 0,33 mln. Kardiomiopatie – (schorzenia dotyczące budowy i czynności serca, np. powiększenie mięśnia sercowego, grubienie lub ścieńczenie ścian serca, włóknienie, etc.; nabyte i mieszane) i zapalenie mięśnia sercowego (proces zapalny w tkance serca).
5. 1,7%, 0,31 mln. Migotanie przedsionków –  zaburzenie rytmu serca, polegające na nieskoordynowanym pobudzeniu przedsionków serca, któremu może towarzyszyć szybka akcja komór.
6. 1,6%,  0,30 mln. Choroba reumatyczna serca –powikłanie gorączki reumatycznej, zapalnego schorzenia rozpoczynającego się od anginy paciorkowcowej, uszkadzającego zastawki serca, o mechanizmie autoimmunizacyjnym (autoimmunologicznym), czyli takim,  w którym układ odpornościowy wytwarza przeciwciała niszczące własne komórki.
7. 4,2%,   0,79 mln. Inne choroby układu krążenia.

W skrócie:

Dr Tomasz Ochałek