Chroniczny stres – do czego prowadzi i w jaki sposób można z nim walczyć?

Chroniczny stres to nic innego, jak stres przewlekły. Daje szereg odległych w czasie efektów ubocznych. Prowadzi do wyczerpania zasobów organizmu i skutkuje m.in.: podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi, zaburzeniami miesiączkowania/erekcji, obniżeniem ogólnej odporności. Stres o umiarkowanym nasileniu może motywować do działania i rozwoju, jednak chroniczny stres bywa przyczyną rozstroju psychicznego i fizycznego organizmu. Sprawdź, jakie mogą być konsekwencje przewlekłego stresu i w jaki sposób warto ograniczać jego wpływ na człowieka.

Chroniczny stres – co to jest?

Stres to rosnący problem społeczny i medyczny. Ludzie są narażeni na czynniki stresowe na każdym kroku – w domu, w pracy, w sklepie, na ulicy itd. Mogą doświadczać stresu o różnym nasileniu i czasie trwania. W zależności od nasilenia wyróżnia się eustres – stres pozytywny, który pobudza do działania i motywuje, pozwala pokonywać słabości – oraz dystres – stres negatywny, który utrudnia funkcjonowanie. Jest też neustres, o którym mówi się wówczas, gdy bodziec dla danej osoby jest neutralny w działaniu, a dla innej okazuje się eustresowy lub dystresowy. Biorąc pod uwagę ekspozycję na czynnik stresowy, wyróżnia się stres krótkotrwały i przewlekły, zwany również stresem chronicznym.

Efekty działania stresu krótkotrwałego i przewlekłego na organizm znacznie się różnią. Stres działający krótko daje skutki natychmiastowe. To z reguły odwracalne i utrzymujące się przez krótki czas dolegliwości, takie jak: zaciśnięte szczęki, napięte mięśnie szyi i pleców, ściągnięte mięśnie mimiczne i brwi, uczucie duszności, nerwowe ruchy, przyśpieszone/nierówne tętno, drapanie się, zaczerwienienie skóry, wzmożona potliwość, gęsta ślina, ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka. Kiedy ma się do czynienia ze stresem chronicznym, nawet o umiarkowanym nasileniu, ale działającym długotrwale, to dochodzi do wyczerpania zasobów organizmu, co skutkuje pojawieniem się skutków odległych w czasie. Doświadczając stresu, można ponieść konsekwencje w postaci wielu poważnych chorób. Niżej przedstawione zostały główne skutki uboczne stresu przewlekłego.

Przewlekły stres – sygnały płynące z organizmu

Sygnały stresu przewlekłego mogą się przejawiać w formach, takich jak:

• reakcje fizjologiczne, w tym m.in.: spadek odporności, wyostrzenie zmysłów i nadwrażliwość na bodźce, wzrost wydzielania adrenaliny i noradrenaliny, suchość w ustach, zaburzenia termoregulacji, zmiany skórne – wysypka, zaczerwienienie lub bladość, trądzik;
• reakcje emocjonalne i zachowanie, w tym m.in.: ciągłe uczucie strachu i niepokoju, frustracja, drażliwość, niecierpliwość, uczucie beznadziejności, obniżenie poczucia własnej wartości, chwiejność emocjonalna, obniżenie nastroju, pesymizm, płaczliwość, uczucie zmęczenia, nerwowość, nieuzasadniona agresja, rozdrażnienie, gniew, impulsywność, wybuchowość, tiki nerwowe, nerwowe ruchy i śmiech, nadmierna ekspresja, zgrzytanie zębami, unikanie kontaktów z ludźmi lub prowokowanie konfliktów i kłótni;
• reakcje intelektualne, w tym m.in.: zaburzenia koncentracji, pamięci, koordynacji, podejmowania decyzji, procesów poznawczych (spostrzegania, uwagi), poczucie bezsilności, gonitwa myśli, uczucie pustki w głowie, luki w pamięci, przyćmienie świadomości, nieracjonalność myślenia, obniżona efektywność i tempo pracy, zwolniony refleks, ograniczenie w postrzeganiu świata i jego złożoności, zaburzenia wartościowania (oceny sytuacji), niższa tolerancja wobec innych ludzi, zaburzenia samokontroli, zawężenie pola świadomości – bardzo silne skupienie na jednym elemencie otoczenia lub na własnej sytuacji, połączone z całkowitym ignorowaniem wszystkiego, co nie jest z nim bezpośrednio związane.

W tym miejscu nie można nie wspomnieć o pojęciu somatyzacji. W sposób bezpośredni wiąże się ono ze stresem chronicznym. Długotrwały stres sprawia, że dochodzi do sytuacji, w której na podłożu psychologicznym pojawiają się dolegliwości z fizjologicznej strony organizmu. Tzw. choroby psychosomatyczne to grupa schorzeń związanych ze zmianami narządowymi, w których etiologii istotną rolę odgrywają czynniki psychiczne. W większości przypadków są to choroby przewlekłe, nasilające się okresowo.

Chroniczny stres – wybrane problemy zdrowotne

W wyniku działania przewlekłego stresu rozwinąć się mogą zaburzenia ze strony układu ruchu. Wymienić można m.in.: bóle krzyża, sztywność szyi i karku, bóle mięśniowe, usztywnienie mięśni i ścięgien, co prowadzi do przeciążenia stawów i może wpływać na rotację poszczególnych części ciała, wykształcenie złych nawyków postawy. Jednak najczęstszą konsekwencją chronicznego stresu są bóle głowy, w tym migreny.

Szeroką grupą zdrowotnych konsekwencji przewlekłego stresu są zaburzenia ze strony układu krążenia. U osób narażonych długotrwale na działanie czynnika stresowego może dojść do pojawienia się bólu w klatce piersiowej, przyspieszonej pracy serca, nadciśnienia tętniczego, wzrostu krzepliwości krwi. W skrajnych przypadkach prowadzi to do zawału mięśnia sercowego, wylewu krwi do mózgu.

Chroniczny stres nie pozostaje obojętny na pracę układu oddechowego. W wyniku jego działania mogą pojawić się trudności w oddychaniu, przyspieszony i spłycony oddech, zaostrzenie przebiegu astmy oskrzelowej i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc.

Zaburzenia snu to kolejna zdrowotna konsekwencja chronicznego stresu. Mogą się one objawiać w postaci: trudności z zasypianiem, bezsenności, nocnych koszmarów, częstego wybudzania się. Taki sen nie przynosi wypoczynku i regeneracji organizmu. Potęguje tylko zmęczenie i brak sił. Zaburzenia snu wiążą się z szeregiem powikłań – od spadku koncentracji, po obniżenie odporności.

Chroniczny stres to także ryzyko zaburzeń psychicznych. Dobrze poznana jest zależność między stresem a zaburzeniami odżywiania, takimi jak anoreksja i bulimia. Skutkami stresu mogą być: nerwica, depresja, fobie społeczne. Osoby narażone na przewlekły stres znajdują się w grupie ryzyka rozwoju wypalenia zawodowego. To stan frustracji, zmęczenia i wyczerpania emocjonalnego, pojawiający się w konsekwencji silnego psychicznego, emocjonalnego i fizycznego zaangażowania w pracę w takim stopniu, że w końcu zaczyna brakować motywacji i siły do utrzymania tego zaangażowania na dotychczasowym poziomie.

Jak leczyć przewlekły stres?

Radzenie sobie ze stresem to tzw. coping. W zwalczaniu go ważne są zwłaszcza:

• tworzenie warunków prawidłowego rozwoju i funkcjonowania psychospołecznego, możliwość uzyskania wsparcia społecznego, właściwa atmosfera w szkole, w pracy czy w domu, respektowanie potrzeb, komunikacja i łączność z innymi ludźmi;
• możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki;
• prowadzenie zdrowego stylu życia, w tym: realizacja zasad prawidłowej diety, unikanie używek, aktywność fizyczna, dobry sen;
• zachowanie właściwych proporcji między nauką, pracą a zabawą, snem i wypoczynkiem;
• znajomość zasad postępowania w stosunkach między ludźmi – życzliwość, uprzejmość, uczynność, sprawiedliwość, poszanowanie godności innych osób, umiejętność stosowania się do tych zasad w kontaktach społecznych.

Jak dotąd nie opracowano jednej najbardziej skutecznej metody redukowania stresu przewlekłego. Wykorzystać można do tego m.in.: wizualizacje i afirmacje (poprawę własnej skuteczności poprzez wyobrażanie sobie pozytywnej przyszłości), ćwiczenie uczące dystansowania się do natłoku swoich myśli, przekształcanie (ćwiczenie umiejętności zauważania korzyści w trudnych sytuacjach i przeszkodach), jogę, medytację, metodę Jacobsona, metodę Schultza, muzykoterapię, aromaterapię, relaksację oddechową, terapię tańcem i ruchem, masaż. W leczeniu przewlekłego stresu wykorzystane mogą zostać terapie psychologiczne, w tym m.in. poznawczo-behawioralna. Należy zaznaczyć, że u każdego dana metoda może mieć inne działanie.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. I. Heszen-Celińska, H. Sęk, Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2022.
2. S.M. Litzke, H. Schuh, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdańsk 2007.
3. V. Vicennati, Stress-related development of obesity and cortisol in women, „Obesity” 2009, t. 17, nr 9, s. 1678–1683.
4. H. Łosyk, M. Kowal, Stres w miejscu pracy a wypalenie zawodowe, [w:] P. Bachman (red.), Problemy inżynierii bezpieczeństwa i nauk o pracy, Wydawnictwo Instytutu Inżynierii Bezpieczeństwa i Nauk o Pracy Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2016, s. 117–129.