Czym jest gammapatia monoklonalna? Jak się objawia?

Gammapatia monoklonalna jest zespołem chorób, które mogą różnić się między sobą objawami, przebiegiem, rokowaniem i sposobami leczenia. Wszystkie charakteryzują się jednak rozrostem komórek typu B. Nadmiar komórek produkujących białko monoklonalne prowadzi do jego nagromadzenia w organizmie i zaburzeń funkcji układów. Gammapatią monoklonalną o największym znaczeniu jest szpiczak mnogi. U większości pacjentów wymaga on wdrożenia skutecznego leczenia, inaczej może prowadzić do rozwoju trwałych powikłań lub śmierci. Dowiedz się więcej o objawach i leczeniu gammapatii monoklonalnej.

Co to jest gammapatia monoklonalna?

Gammapatie monoklonalne stanowią grupę chorób, które charakteryzują się rozrostem pojedynczego klonu dojrzałych limfocytów B. Należą one do komórek układu odpornościowego i pełnią bardzo ważną funkcję w reakcjach obronnych organizmu. Limfocyty B, a właściwie ich dojrzała forma, czyli plazmocyty, produkują określony rodzaj przeciwciał. Są one precyzyjnie skierowane przeciwko konkretnemu antygenowi, czyli fragmentowi patogenów, np. bakterii, wirusów, które dostały się do organizmu, lub też przeciwko strukturom własnych komórek pacjenta (tzw. autoprzeciwciała).

W przypadku gammapatii monoklonalnych dochodzi do intensywnego rozrostu pojedynczego klonu plazmocytów. Limfocyty B zaczynają wówczas aktywnie produkować przeciwciała przeciwko jednemu antygenowi, czyli białko monoklonalne (białko M), określane także jako paraproteiny. W tym mechanizmie dochodzi do nagromadzenia przeciwciał lub ich fragmentów (wolnych łańcuchów lekkich kappa i lambda) w organizmie, co daje obraz gammapatii monoklonalnej.

Jakie mogą być objawy gammapatii monoklonalnej?

Gammapatie monoklonalne są chorobą rozrostową układu białych krwinek. W ich przebiegu pojawia się nadmiar przeciwciał, co może prowadzić do uszkodzenia wielu narządów. Dlatego też objawy gammapatii monoklonalnych są niecharakterystyczne. Mogą obejmować m.in.:

• zaburzenia budowy kości i niewyjaśnione złamania patologiczne;
• nieprawidłowości w badaniu morfologii krwi, np. niedokrwistość, czyli anemię;
• zaburzenia równowagi jonowej, a przede wszystkim nadmiar wapnia, czyli hiperkalcemię;
• niewydolność nerek;
• polineuropatię, czyli uszkodzenie nerwów obwodowych i związane z nim zaburzenia czucia czy siły mięśniowej.

Jeżeli zauważysz u siebie niepokojące objawy, zgłoś się na konsultację do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, który ustali dalszy tok postępowania i zleci niezbędne badania. Niektóre odchylenia w testach laboratoryjnych również mogą sugerować obecność jednej z gammapatii monoklonalnych i skłonić do poszerzenia diagnostyki. Są to np.:

• rulonizacja erytrocytów,
• mocno podwyższona wartość OB,
• znacznie zwiększone stężenie białka całkowitego we krwi,
• nasilona utrata białka widoczna w badaniu ogólnym moczu.

Jak wygląda rozpoznanie gammapatii monoklonalnej?

Diagnostykę gammapatii monoklonalnej zwykle należy rozpocząć u pacjentów, którzy prezentują objawy wskazujące na to zaburzenie lub wyniki ich badań nasuwają takie podejrzenie. Jest ona prowadzona w specjalistycznych ośrodkach i pod okiem doświadczonych lekarzy hematologów i onkologów, którzy zajmują się leczeniem chorób układu krwiotwórczego. Wstępnie wykonuje się elektroforezę białek surowicy krwi i pomiary stężenia wolnych łańcuchów lekkich kappa i lambda w surowicy (sFLC). Wyniki tych badań decydują o dalszym postępowaniu. Podejrzenie obecności białka M w elektroforezie i/lub niewłaściwy stosunek łańcuchów kappa do lambda muszą zostać potwierdzone za pomocą immunofiksacji.

Co oznacza obecność białka monoklonalnego?

Białko monoklonalne może pojawiać się w organizmie w przebiegu kilku jednostek chorobowych, które wspólnie tworzą grupę gammapatii monoklonalnych. Należą one do nowotworów limfoproliferacyjnych, ponieważ wiążą się z rozrostem limfocytów, w tym przypadku dojrzałych limfocytów B, czyli plazmocytów.

Do najważniejszych zaburzeń, które przebiegają z obecnością białka M, należą m.in.:

• szpiczak mnogi, czyli plazmocytowy,
• monoklonalna gammapatia o nieokreślonym znaczeniu (MGUS),
• pierwotna lub związana z immunocytami amyloidoza,
• makroglobulinemia Waldenströma.

Jakie są objawy szpiczaka mnogiego?

Szpiczak plazmocytowy jest jednym z najważniejszych i najczęstszych nowotworów wywodzących się z limfocytów. Zwykle dotyczy mężczyzn, a średnia wieku w chwili rozpoznania wynosi około 70 lat. Do najczęstszych objawów szpiczaka mnogiego należą m.in.:

• przewlekły ból kości, najczęściej w obrębie kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, miednicy, czaszki i kości długich kończyn;
• zwiększona podatność na złamania patologiczne, w tym kręgów kręgosłupa. Należą one do szczególnie niebezpiecznych, ponieważ mogą prowadzić do ucisku na rdzeń kręgowy;
• zaburzenia funkcji układu nerwowego, głównie niedowłady i porażenia kończyn. Mogą pojawiać się także problemy ze świadomością i z orientacją;
• ogólne osłabienie;
• częste zakażenia, przede wszystkim układu oddechowego i moczowego;
• uszkodzenie funkcji nerek, co prowadzi do utraty białka z moczem;
• zaburzenia równowagi jonowej organizmu;
• zwiększenie lepkości krwi, co może prowadzić do niedokrwienia i uszkodzenia kluczowych narządów, np. niewydolności serca;
• krwawienia.

Szpiczak mnogi najczęściej rozwija się niezauważalnie przez wiele lat. W pełni wyrażone objawy pojawiają się dopiero na zaawansowanym etapie choroby.

Dolegliwości, które towarzyszą szpiczakowi mnogiemu, dotyczą wielu układów i są mało specyficzne. Z tego powodu podejrzenie tej choroby musi zostać potwierdzone za pomocą badań. Diagnostyka szpiczaka mnogiego obejmuje przede wszystkim:

• badanie morfologii krwi obwodowej;
• badanie morfologii komórek szpiku kostnego i ich immunofenotypu, czyli obecności specyficznych znaczników powierzchniowych, które mają znaczenie dla odporności organizmu;
• badania cytogenetyczne i molekularne wykrywające zaburzenia na poziomie materiału genetycznego;
• inne badania laboratoryjne, np. pozwalające ocenić obecność stanu zapalnego, patologicznych białek czy przeciwciał;
• badania obrazowe kości i okolicznych tkanek, dzięki którym udaje się wykryć złamania, nawet gdy pozostają one bezobjawowe, i cechy stanu zapalnego, np. RTG, tomografię komputerową, rezonans magnetyczny lub badania radioizotopowe (PET-TK).

Jakie są objawy monoklonalnej gammapatii o nieokreślonym znaczeniu?

Monoklonalna gammapatia o nieokreślonym znaczeniu (MGUS) zwykle przebiega bezobjawowo. Dotyczy przeważnie osób starszych. U tych pacjentów, mimo braku objawów, we krwi pojawia się białko M. Monoklonalna gammapatia o nieokreślonym znaczeniu z czasem może przekształcać się w szpiczaka mnogiego.

Jakie są objawy amyloidozy?

Rozwój amyloidozy pierwotnej i związanej z immunocytami wynika przede wszystkim z nagromadzenia amyloidu (nierozpuszczalnego białka) w różnych narządach. Białko M, które w przebiegu gammapatii monoklonalnych jest produkowane w nadmiarze, może przyczyniać się do tworzenia takich złogów. Amyloidoza (skrobiawica) zajmuje zwykle wiele układów w organizmie. Jej objawy mogą zatem obejmować m.in.:

• ogólne osłabienie i utratę masy ciała, zwłaszcza na początku choroby;
• układ nerwowy, np. zawroty głowy i utratę przytomności;
• nerki – zaburzenia tworzenia moczu, co wiąże się z utratą białek tą drogą, niewydolność nerek, co prowadzi do zaburzeń równowagi wodno-jonowej organizmu i zatrzymywania toksyn w organizmie;
• serce, np. kołatania serca czy uszkodzenia serca jako pompy, co prowadzi do zastoju krwi i pojawienia się obrzęków;
• język, co wiąże się z jego powiększeniem oraz pojawieniem się trudności w mówieniu i połykaniu;
• układ pokarmowy – zaburzenia wchłaniania, trawienia i biegunki;
• naczynia krwionośne – krwawienia.

Jakie są objawy makroglobulinemii Waldenströma?

Makroglobulinemia Waldenströma to zespół, który przebiega wraz z obecnością białka monoklonalnego złożonego z przeciwciała IgM. W jego przebiegu dochodzi do zwiększenia lepkości krwi i związanych z nią takich objawów, jak:

• ból głowy,
• senność i zaburzenia świadomości,
• krwawienia,
• obrzęki.

Inne dolegliwości, które często towarzyszą makroglobulinemii Waldenströma, to także m.in.:

• objawy ogólne, np. osłabienie i męczliwość, gorączka, nocne poty, utrata masy ciała;
• problemy neurologiczne – uszkodzenie nerwów obwodowych, zwłaszcza w obrębie kończyn, zaburzenie wzroku i słuchu;
• nawracające zakażenia;
• powiększenie węzłów chłonnych.

Jak wygląda leczenie gammapatii monoklonalnych?

Gammapatie monoklonalne to zróżnicowana grupa chorób. Sposób postępowania zależy od stanu zdrowia pacjenta oraz rodzaju, stopnia zaawansowania i przebiegu samego zaburzenia. Chorzy na gammapatie monoklonalne powinni znajdować się pod opieką ośrodków, które specjalizują się w leczeniu nowotworów komórek krwiotwórczych.

W przypadku gammapatii monoklonalnych o bardzo powolnym przebiegu często można odstąpić od leczenia. Tacy chorzy wymagają jedynie okresowej obserwacji.

Część pacjentów, którzy mierzą się ze szpiczakiem mnogim, może być kandydatami do przeszczepienia krwiotwórczych komórek macierzystych.

W leczeniu gammapatii monoklonalnych wykorzystuje się także leki immunomodulujące. Mają one za zadanie regulować pracę komórek odpornościowych organizmu, do których należą także plazmocyty. W tym przypadku dąży się do zahamowania zbytniej aktywności limfocytów B i ograniczenia powstawania białka M, którego nadmiar odpowiada za rozwój zaburzenia.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2013, s. 1719–1728.
2. V. Kumar i in., Robbins Patologia, tłum. W.T. Olszewski, Edra Urban & Partner, Wrocław 2019, s. 209–215, 556–559.