Hiponatremia, czyli niedobór sodu – jak uzupełnić sód w organizmie?

Hiponatremia to stan obniżenia poziomu sodu w surowicy krwi poniżej 135 mmol/L. Najczęściej jest efektem nadmiernych ilości wody w ustroju w stosunku do ilości sodu. Objawy hiponatremii są zależne nie tylko od nasilenia zaburzenia, ale także szybkości spadku stężenia sodu w osoczu. W wielu przypadkach łagodnej lub umiarkowanej, przewlekłej i powoli rozwijającej się hiponatremii, nie obserwuje się bardzo poważnych objawów. Niemniej jednak, ostra i ciężka hiponatremia może prowadzić do ciężkich zaburzeń neurologicznych, śpiączki a nawet śmierci. Warto wiedzieć, że zbyt szybkie wyrównywanie długotrwałych niedoborów sodu także jest niebezpieczne, bowiem niesie ryzyko rozwoju zespołu demielinizacyjnego.

Spis treści:

1. Sód w organizmie – jaką rolę odgrywa?
2. Badanie poziomu sodu we krwi
3. Hiponatremia – czym jest?
4. Niski sód – objawy (objawy hiponatremii)
5. Niedobór sodu – jakie są jego przyczyny?
6. Jak uzupełnić sód w organizmie?

1. Sód w organizmie – jaką rolę odgrywa?

Sód to pierwiastek niezbędny do życia i funkcjonowania ludzkiego organizmu. Jest głównym kationem (czyli dodatnim jonem) płynu pozakomórkowego i wraz z anionami, które mu towarzyszą (chlorem i wodorowęglanami) tworzy większość osmotycznie czynnych substancji w surowicy krwi, a tym samym, decyduje o przemieszczaniu się wody pomiędzy przestrzenią pozakomórkową i wewnątrzkomórkową. Udział w gospodarce wodno-elektrolitowej i równowadze kwasowo-zasadowej zalicza się więc do podstawowych funkcji tego pierwiastka. Sód wpływa na utrzymanie odpowiedniej objętości płynów oraz ciśnienia tętniczego krwi. Sód w organizmie bierze także udział w optymalnym funkcjonowaniu układu nerwowego i przekaźnictwie nerwowym oraz działaniu układu mięśniowego. Nie można zapominać o istotnej roli sodu w produkcji kwasu solnego w żołądku.

Prawidłowe stężenie jonów sodu w surowicy krwi wynosi 135-145 mmol/L. Przy nadmiernych ilościach sodu, wzrasta jego wydalanie wraz z moczem, przy jego niedobrze – dochodzi natomiast do zatrzymywania sodu w organizmie. Zapotrzebowanie na ten pierwiastek zmienia się w zależności od wieku, aktywności fizycznej oraz temperatury otoczenia.

Szacuje się, że w przypadku umiarkowanej aktywności fizycznej i umiarkowanego klimatu (które nie wywołują pocenia), 115 mg sodu na dobę wystarcza na pokrycie strat sodu z moczem, kałem i potem u dorosłego człowieka.  Intensywny wysiłek fizyczny oraz wysoka temperatura otoczenia prowadzą do większych strat sodu wraz z potem i wówczas zapotrzebowanie na sód znacząco wzrasta. Uważa się, że spożycie sodu w populacji zdrowych osób dorosłych powinno wynosić 1500 mg/ dobę. To ważne, by wartość ta nie przekraczała 2 g dziennie, bowiem długotrwałe nadmierne spożycie sodu wiąże się wieloma niekorzystnymi skutkami zdrowotnymi (np. nadciśnieniem tętniczym, wzrostem ryzyka udarów mózgu i innymi poważnymi konsekwencjami).

2. Badanie poziomu sodu we krwi

Badanie stężenia jonów sodu w surowicy krwi możesz wykonać w DIAGNOSTYCE. Oznaczenia sodu dokonuje się w próbce krwi żylnej. Inne badania przydatne w diagnostyce zaburzeń poziomu sodu we krwi obejmują m.in.: badanie osmolarności osocza, poziom glukozy, trójglicerydy, cholesterol, białko całkowite, osmolarność moczu oraz poziom sodu w moczu. W ocenie gospodarki wodno-elektrolitowej, prócz stężenia sodu, ocenia się także poziom potasu.

3. Hiponatremia – czym jest?

Hiponatremia to obniżenie poziomu sodu w surowicy krwi poniżej 135 mmol/L. Jest stosunkowo częstym zaburzeniem gospodarki wodno-elektrolitowej u osób hospitalizowanych (szczególnie u pacjentów oddziałów intensywnej opieki medycznej). Do grupy narażonej na niedobory sodu należą także osoby w podeszłym wieku.

Jeśli stężenie sodu wynosi 130-135 mmol/L mówimy o hiponatremii łagodnej. Hiponatremia umiarkowana to sód na poziomie 125-129 mmol/L. Jeśli stężenie sodu spada poniżej 125 mmol/L, wówczas mamy do czynienia z hiponatremią ciężką. Inny podział hiponatremii dotyczy czasu jej rozwoju. Hiponatremia ostra trwa poniżej 48 h, a przewlekła powyżej 2 dób.

Hiponatremii zwykle towarzyszy przesunięcie wody pozakomórkowej do przestrzeni śródkomórkowej i hipotonia płynu pozakomórkowego (hiponatremia hipotoniczna). Hiponatremia niehipotoniczna wynika ze zwiększonego stężenia w osoczu substancji, które są aktywnymi osmolitami (np. glukoza), co prowadzi do przemieszczenia wody z przestrzeni śródkomórkowej do pozakomórkowej i rozwoju hiponatremii z rozcieńczenia. Taki rodzaj hiponatremii występuje znacznie rzadziej.

Wyróżnia się także hiponatremię rzekomą, w którym zbyt niski poziom sodu to fałszywy wynik, będący efektem dużego stężenia lipidów lub paraprotein (nieprawidłowych fragmentów immunoglobulin).

Ostra hiponatremia skutkuje szybkim spadkiem osmolarności płynu pozakomórkowego, co w efekcie prowadzi do przemieszczenia wody do wnętrza komórek (celem wyrównania stężeń). Wzrost objętości komórek jest szczególnie niebezpieczny w obrębie mózgu, bowiem może dojść do obrzęku mózgu, co wiąże się z ryzykiem powikłań neurologicznych, a nawet zagrożeniem życia.

4. Niski sód – objawy (objawy hiponatremii)

Objawy hiponatremii zależą od jej nasilenia, szybkości spadku poziomu sodu w surowicy, osmolarności efektywnej osocza oraz wielkości i kierunku zmian wypełnienia przestrzeni poza- i śródkomórkowej płynem. Łagodna i powoli następująca hiponatremia może przebiegać bezobjawowo.

Niedobór sodu – objawy:

• zaburzenia koncentracji i funkcji poznawczych,
• zaburzenia równowagi,
• osłabienie,
• nudności,
• wymioty,
• splątanie i zaburzenia orientacji,
• ból głowy,
• nadmierna senność,
• zaburzenia świadomości,
• drgawki,
• śpiączka,
• zatrzymanie oddechu i akcji serca.

Dodatkowe symptomy, które sugerują odwodnienie to suchość śluzówek, wiotkość i utrata sprężystości skóry, niskie ciśnienie krwi, przyspieszona akcja serca, zmniejszenie ilości oddawanego moczu.

Objawy niedoboru sodu nie są charakterystyczne i mogą być symptomem wielu innych chorób. Ostrą hiponatremię można jednakże podejrzewać po zabiegach operacyjnych, po intensywnym wysiłku fizycznym, w przypadku polidypsji (patologiczne pragnienie), po rozpoczęciu leczenia diuretykami tiazydowymi, po rozpoczęciu leczenia wazopresyną, w przebiegu przygotowania do kolonoskopii czy podczas dożylnego leczenia cyklofosfamidem.

5. Niedobór sodu – jakie są jego przyczyny?

Przyczyny hiponatremii mogą być rozmaite. Najczęściej stan zbyt niskiego poziomu sodu w surowicy krwi spowodowany jest nadmiarem wody w organizmie w stosunku do ilości sodu. W większości przypadków, źródłem problemu jest zwiększone wydzielanie hormonu antydiuretycznego czyli wazopresyny (zespół nieadekwatnego wydzielania wazopresyny SIADH). Hiponatremię hipotoniczną i jej przyczyny można podzielić na:

• hiponatremię hipotoniczną z izowolemią (SIADH – zespół Schwartza-Battera, zespół niewłaściwego uwalniania wazopresyny), niedobór glikokortykosteroidów, intensywny wysiłek fizyczny, długotrwałe spożycie diety ubogiej w sód, polidypsja pierwotna czy niedoczynność tarczycy),
• hiponatremię hipotoniczną z hipowolemią (utrata sodu oraz wody i wyrównywania niedoboru płynami o niskiej zawartości elektrolitów. Utrata może nastąpić w wyniku: nadmiernego pocenia się, rozległych oparzeń, wymiotów, biegunek, przetok przewodu pokarmowego, niedoboru mineralokortykosteroidów, stosowania diuretyków czy ucieczki płynów do tzw. trzeciej przestrzeni),
• hiponatremię hipotoniczną z hiperwolemią ( przewlekła niewydolność serca, marskość wątroby z wodobrzuszem, nadmierne spożycie płynów o niskiej zawartości elektrolitów, gdy wydalanie wolnej wody jest upośledzone u chorych z upośledzoną czynnością nerek).

Hiponatremia niehipotoniczna związana jest w powstaniem hiponatremii z rozcieńczenia, gdy woda przechodzi z przestrzeni śródkomórkowej do pozakomórkowej. Najczęstszą przyczyną jest ciężka hiperglikemia. Do rzadszych przyczyn należą: wlew mannitolu, duże ilości hiperosmolarnych radiologicznych środków kontrastowych czy przedostanie się do krwi roztworu mannitolu, sorbitolu lub glicyny użytych podczas przezcewkowej resekcji gruczolaka stercza.

6. Jak uzupełnić sód w organizmie? Jakie są źródła sodu w żywności?

Leczenie hiponatremii zależy od stopnia nasilenia zaburzenia, czasu jego trwania i obrazu klinicznego. Hiponatremia przebiegająca z objawami obrzęku mózgu zawsze wymaga natychmiastowego postępowania. W przypadku bezobjawowej hiponatremii, w pierwszej kolejności poszukuje się przyczyny i dąży do jej usunięcia (np. odstawienia leków, które ją powodują). Leczenia opiera się na powolnym uzupełnianiu niedoboru sodu, a jeśli jego stężenie wynosi > 125-130 mmol/L rozpoczyna się od ograniczenia spożycia wody. Im dłużej trwał okres rozwoju hiponatremii, tym dłużej powinno trwać wyrównywanie zaburzenia, bowiem szybkie i gwałtowne zwiększanie natremii grozi wystąpieniem zespołu demielinizacyjnego. Osmotyczny zespół demielinizacyjny, związany ze zbyt szybkim odwodnieniem i obkurczeniem komórek, to groźne powikłanie, które charakteryzuje się nagłym porażeniem czterokończynowym, porażeniem rzekomoopuszkowym, drgawkami, śpiączką, a czasem nawet śmiercią.

Głównym źródłem sodu w codziennej diecie jest sól kuchenna oraz produkty z dodatkiem chlorku sodu takie jak mięsa, wędliny, pieczywo, sery podpuszczkowe, warzywa konserwowe czy słone przekąski. Niedobory sodu wynikające z niedostatecznego dostarczania sodu wraz z dietą są bardzo rzadkie. Częściej obserwuje się nadmiar spożywania sodu, co również prowadzi do negatywnych skutków zdrowotnych.

Do stanów, które niosą ryzyko zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej należą m.in. intensywny wysiłek fizyczny, nadmierne pocenie się, wymioty, biegunki czy rozległe oparzenia. Hiponatremia może przebiegać w sposób bezobjawowy, mogą pojawić się zaburzenia koncentracji, bóle głowy czy nudności, ale może manifestować się także poważnymi zaburzeniami neurologicznymi. Postępowanie zależy od przyczyny, nasilenia hiponatremii, czasu jej trwania i obrazu klinicznego.

Bibliografia:

• Interna Szczeklika – P. Gajewski, A. Szczeklik
• Normy żywienia dla populacji Polski – M. Jarosz
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Hiponatremia
• http://ndt.oxfordjournals.org/content/29/suppl_2/i1.full.pdf+html