Martwica tkanek – jak do niej dochodzi i jakie są objawy?

Mianem martwicy określa się proces nieodwracalnego uszkodzenia i w konsekwencji obumarcia komórek. W przeciwieństwie do zjawiska apoptozy, czyli tzw. zaprogramowanej śmierci komórek, do martwicy dochodzi w wyniku działania czynnika patologicznego. Podpowiadamy, jak manifestuje się martwica w różnych narządach organizmu i jakie badania wykonać w przypadku jej wystąpienia.

Martwica tkanek – co to jest?

„Nekroza”, inaczej „martwica tkanek”, to termin medyczny, określający śmierć komórek w organizmie. Dochodzi do niej w wyniku nieodwracalnego uszkodzenia, spowodowanego działaniem czynnika patologicznego. Odróżnia ją to od apoptozy, czyli zjawiska fizjologicznej, zaprogramowanej śmierci komórek. Martwicy towarzyszy często odpowiedź zapalna organizmu i podwyższony wynik badania CRP i OB. Stan zapalny jest konsekwencją rozpadu komórek i uwolnienia ich zawartości (m.in. kwasu moczowego, ATP, białek) do otaczających tkanek. Tkanki te ulegają uszkodzeniu i wydzielają interleukinę 1, czyli grupę cytokin pobudzających proces zapalny.

Dlaczego dochodzi do martwicy tkanek?

Do martwicy tkanek może dojść zarówno w wyniku działania czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Przyczyną śmierci komórek mogą być m.in.:

• niedotlenienie – zbyt mała ilość dostarczanego do komórek tlenu może być konsekwencją niedokrwienia (np. w przebiegu udaru niedokrwiennego mózgu, zawału mięśnia sercowego, w przebiegu odleżyny), wstrząsu lub niewydolności oddechowej;
• czynniki chemiczne – toksyny, leki, substancje psychoaktywne;
• czynniki fizyczne – uraz mechaniczny, skrajnie wysoka lub niska temperatura, promieniowanie, porażenie prądem;
• czynniki biologiczne – bakterie, wirusy, grzyby;
• reakcja autoimmunologiczna organizmu – w jej przebiegu własne komórki i tkanki są uznawane przez układ immunologiczny za obce.

Gdy czynnik patologiczny uszkodzi ciągłość błony komórkowej, do wnętrza komórki przedostaje się nadmiar jonów i płynu. Komórka oraz zawarte w niej organella (np. mitochondria, jądro komórkowe, lizosomy) ulegają obrzękowi. Z uszkodzonych lizosomów uwalniane są enzymy rozkładające struktury komórki. W wyniku uszkodzenia błony komórkowej jej zawartość zostaje uwolniona do otaczających tkanek.

Zobacz również: Mięsak Ewinga – jak objawia się ten nowotwór?

Jakie mogą być rodzaje martwicy?

Wyróżnia się kilka rodzajów martwicy, różniących się cechami makro- i mikroskopowymi. Należą do nich:

• Martwica rozpływna – charakteryzuje się częściowym lub całkowitym rozpuszczeniem martwych tkanek przez uwolnione z uszkodzonych komórek enzymy. W efekcie powstaje płynna, lepka masa. Martwica rozpływna formuje się w ciągu kilku godzin od zadziałania czynnika patologicznego. Ten rodzaj nekrozy występuje np. w przebiegu udaru niedokrwiennego mózgu lub zakażeń bakteryjnych;
• Martwica skrzepowa – w przeciwieństwie do martwicy rozpływnej, w martwicy skrzepowej uszkodzone komórki zachowują prawidłowy kształt nawet przez kilka dni od zadziałania czynnika patologicznego. Ten typ nekrozy występuje w przebiegu zawału każdego narządu poza mózgiem, w tym zawału mięśnia sercowego.
• Martwica serowata – występuje m.in. u osób zmagających się z gruźlicą. Makroskopowo przybiera wygląd białej, serowatej treści;
• Martwica tłuszczowa – powstaje w wyniku ostrego procesu zapalnego w obrębie narządów o wysokiej zawartości komórek tłuszczowych (w trzustce, gruczołach sutkowych);
• Zgorzel (gangrena) – ten rodzaj martwicy służy do określenia martwicy tkanek kończyn, która powstała w wyniku niedokrwienia. Zgorzel bywa konsekwencją zakażenia bakteriami z rodzaju Clostridium;
• Martwica włóknikowata – charakteryzuje się silną reakcją immunologiczną z uszkodzeniem naczyń krwionośnych, np. w przebiegu chorób autoimmunologicznych i niektórych zakażeń.

Niezależnie od tego, czy podejrzewasz u siebie martwicę tkanki podskórnej, martwicę tkanek po operacji czy nekrozę o innej lokalizacji, zgłoś się do specjalisty. Na podstawie Twoich objawów i wyników badań dodatkowych lekarz postawi właściwą diagnozę i zaordynuje odpowiednie leczenie.

Po czym poznać martwicę?

W zależności od przyczyny wystąpienia martwicy tkanek i jej lokalizacji objawy mogą być różnorodne i przyjmować postać:

• ropni (płuc, skóry, wątroby i innych narządów) – symptomy mogą obejmować gorączkę, dreszcze oraz objawy zależne od lokalizacji ropnia (np. bolesną, uwypukloną zmianę w obrębie skóry);
• martwiczego zapalenia płuc – mogą wystąpić gorączka, kaszel;
• zgorzeli – do objawów zgorzeli należą zaczerwienienie, obrzęk i silny ból w miejscu zakażenia oraz symptomy ogólne – gorączka, osłabienie, nudności;
• udaru mózgu – symptomy mogą przyjmować różną postać, np. połowiczego niedowładu, zaburzeń czucia, równowagi, mowy;
• ostrej martwicy cewek nerkowych – zmniejszenie ilości oddawanego moczu w pierwszej fazie choroby, osłabienie, nudności, wymioty, ogólne osłabienie. W okresie zdrowienia często występuje poliuria, czyli nadmierna ilość oddawanego moczu;
• zawału mięśnia sercowego – objawy mogą obejmować ból i ucisk w klatce piersiowej, duszność, wzmożoną potliwość, zawroty głowy, uczucie niepokoju i wiele innych.

W przypadku wystąpienia niepokojących objawów konieczna jest konsultacja z lekarzem lub kontakt z pogotowiem ratunkowym pod numerem telefonu 999 lub 112.

Jakie badania wykonać przy podejrzeniu martwicy?

Wybór odpowiednich badań dodatkowych zależy przede wszystkim od prezentowanych objawów i podejrzewanej lokalizacji martwicy. Diagnostyka obejmuje najczęściej:

• zebranie szczegółowego wywiadu m.in. na temat doświadczanych objawów, chorób przewlekłych, stosowanych leków;
• badanie fizykalne, w tym ocenę podstawowych parametrów życiowych (ciśnienia tętniczego krwi, czynności serca, saturacji) i badanie neurologiczne;
• badania laboratoryjne – morfologię krwi, badanie CRP, badanie OB, stężenie troponiny, stężenie elektrolitów we krwi, badanie ogólne moczu, badania mikrobiologiczne (np. posiew krwi, posiew materiału pobranego z ropnia);
• badania obrazowe – w zależności od podejrzewanej choroby lekarz może zlecić np. RTG klatki piersiowej, USG jamy brzusznej, TK głowy.

W przypadku objawów mogących wskazywać na zawał mięśnia sercowego konieczne jest wykonanie badania elektrokardiograficznego (EKG).

Do czego prowadzi martwica?

Martwica może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak: niewydolność serca, trwałe zaburzenia neurologiczne, niewydolność nerek czy sepsa. Tkanki martwicze bardzo często kolonizowane są przez bakterie, co prowadzi do ich zakażenia. Rozległe zakażenie martwicy jest czynnikiem rozwoju sepsy, obarczonej wysoką śmiertelnością uogólnionej reakcji zapalnej całego organizmu, rozwijającej się w wyniku „burzy cytokinowej”. Burza cytokinowa jest stanem, w którym zwiększone stężenie cytokin prozapalnych (substancji produkowanych przez komórki układu odpornościowego) w układzie krążenia wraz z ostrym stanem zapalnym prowadzą do upośledzenia czynności wielu narządów i układów, a wygaszenie stanu zapalnego przekracza możliwości działania układu odpornościowego.

W ocenie ciężkości zakażeń (także tkanek martwiczych), stanów zapalnych, sepsy, w monitorowaniu pacjentów po rozległych zabiegach operacyjnych i oparzeniach w celu oszacowania ryzyka zakażenia pooperacyjnego, w ocenie ciężkości zakażeń bakteryjnych, ale także w ocenie ryzyka odrzucenia przeszczepu znalazło zastosowanie badanie profilu cytokin, w którym w próbce krwi oznaczane są stężenia cytokin pro- i przeciwzapalnych – TNF alfa (czynnik martwicy guza) oraz interleukin – IL-1β; IL-6, IL-8; IL-10 i IL-12p70.

Wczesna diagnostyka i wdrożenie odpowiedniego postępowania zwiększają szansę na skuteczne leczenie i zmniejszają ryzyko wystąpienia komplikacji.

Autor: lek. Agnieszka Żędzian