Morfina – jakie ma działanie?

Morfina, substancja występująca naturalnie w opium, jest powszechnie używana jako silny lek przeciwbólowy. Jej zastosowanie kliniczne obejmuje łagodzenie intensywnego bólu w przypadkach chorób terminalnych, pooperacyjnych oraz w opiece paliatywnej. Pomimo korzyści medycznych, morfina posiada potencjał uzależniający i może prowadzić do powstania silnego uzależnienia fizycznego i psychicznego, szczególnie w przypadku jej nadużywania.

Morfina – co to jest?

Morfina to naturalny związek chemiczny z grupy alkaloidów, który występuje w ciemnobrązowej żywicznej postaci z maku lekarskiego (łac. Papaver somniferum). Pod względem chemicznym morfina to alkaloid, czyli organiczny związek chemiczny pochodzenia roślinnego, który zawiera azot. Działa na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), skutecznie zmniejszając ból poprzez wywołanie analgezji i zmianę percepcji oraz emocjonalnej reakcji na ból. Może być stosowana doustnie lub wstrzykiwana. Jednak wielokrotne stosowanie może prowadzić do fizycznego i psychicznego uzależnienia. Morfina jest wykorzystywana zarówno w przypadku ostrego, jak i przewlekłego bólu oraz często stosowana w przypadku bólu związanego z zawałem serca, kamieniami nerkowymi i podczas porodu.

Morfina może być stosowana doustnie, wstrzykiwana do mięśnia, podskórnie, dożylnie, w okolicę rdzenia kręgowego lub doodbytniczo. Jej maksymalny efekt przy podaniu dożylnym następuje po około 20 minutach, a doustnym po około 60 minutach. Czas jej działania wynosi od 3 do 7 godzin. Może wywoływać poważne skutki uboczne, takie jak zmniejszony wysiłek oddechowy, nudności, wymioty i obniżone ciśnienie krwi.

Niemiecki farmaceuta Friedrich Sertürner po raz pierwszy wyizolował morfinę w latach 1803-1805. Odkrytej przez siebie substancji przypisał właściwości nasenne i przeciwbólowe. Nazwał ją początkowo „morphium” od greckiego boga snów Morfeusza, ze względu właśnie na jej tendencję do wywoływania snu. Wkrótce substancję zaczęto sprzedawać jako anestetyk, lek nasenny, przeciwbólowy oraz stosować w terapii uzależnienia od alkoholu i opium.

Morfina to biały proszek o gorzkim smaku, nie wykazuje charakterystycznego zapachu i jest słabo rozpuszczalna w wodzie. Morfina jest dostępna w postaci tabletek do podawania doustnego. Jej działanie rozpoczyna się po około 30 minutach. Morfina występuje również w postaci roztworu przeznaczonego do podania podskórnego (działa po 15 minutach) lub dożylnego (początek działania po 2-3 minutach, osiągając maksimum po około 30 minutach). Całkowity czas działania tej substancji wynosi około 4 godzin.

Pochodnymi morfiny są między innymi:

• kodeina – metyloetylowy eter,
• tebaina – dimetylowy eter,
• heroina – diacetylowa pochodna,
• dionina – etylowy eter.

Nielegalne wykorzystanie morfiny w celach rekreacyjnych jest powszechne i niesie ze sobą poważne zagrożenia zdrowotne. Osoby nadużywające morfinę w formie narkotyku doświadczają euforii, ale także ryzyka przedawkowania, zaburzeń oddechowych oraz innych powikłań zdrowotnych. To substancja kontrolowana ze względu na swoje potencjalne niebezpieczeństwo i ryzyko nadużywania. Warto podkreślić, że morfina, stosowana zgodnie z zaleceniami lekarza, jest skutecznym narzędziem w zarządzaniu bólem, jednak jej nadużywanie może skutkować poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi.

Morfina – jakie ma działanie?

Morfina to klasyczny opioidowy środek przeciwbólowy, który porównuje się z innymi lekami o podobnym działaniu. Działa poprzez oddziaływanie na receptory opioidowe, głównie na receptory mi-opioidowe w centralnym i obwodowym układzie nerwowym.

Jej głównym efektem jest stymulacja szlaków hamujących w centralnym układzie nerwowym i zahamowanie przekazywania sygnałów bólowych w obwodowym układzie nerwowym, co zmniejsza odczuwanie bólu.

Długotrwałe stosowanie morfiny może spowodować tolerancję, a także prowadzić do uzależnienia fizycznego i psychicznego.

Morfina – zastosowanie

Morfina jest klasycznym lekiem opioidowym stosowanym w leczeniu silnego bólu. Podobnie jak inne substancje z tej klasy, morfina oddziałuje na receptory delta, kappa i mi-opioidowe. Działając na te receptory, wywołuje efekty przeciwbólowe poprzez wiązanie się z receptorami opioidowymi w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym.

Jej działanie końcowe polega na aktywacji szlaków hamujących w centralnym układzie nerwowym oraz hamowaniu nocyceptywnych neuronów aferentnych w obwodowym układzie nerwowym, co ogólnie zmniejsza przekazywanie sygnałów bólowych.

Morfina znajduje zastosowanie przede wszystkim w:

• Leczeniu ostrego i przewlekłego silnego bólu, gdzie działanie przeciwbólowe utrzymuje się od trzech do siedmiu godzin. Rzadko występujące skutki uboczne, takie jak nudności czy zaparcia, zazwyczaj nie wymagają przerwania leczenia.
• Bólu związanym z zawałem mięśnia sercowego i bólach porodowych. Jednak istnieją obawy co do zwiększenia ryzyka śmiertelności w przypadku zawału mięśnia sercowego bez uniesienia odcinka ST.
• Duszności spowodowanej przyczynami nowotworowymi i nienowotworowymi. Regularne, niskie dawki morfiny o przedłużonym uwalnianiu skutecznie zmniejszają duszność przy minimalnym wysiłku.
• Opisywanej również w terapii substytucyjnej dla osób uzależnionych od opioidów, które nie tolerują metadonu ani buprenorfiny. Preparat o powolnym uwalnianiu morfiny jest dostępny w wybranych krajach dla osób w tym przypadku.

Morfina jest skuteczna w łagodzeniu bólu nowotworowego oraz przy duszności spowodowanej zaawansowanymi stanami chorobowymi. Jednak należy stosować ją zgodnie z zaleceniami lekarza ze względu na potencjalne skutki uboczne i ryzyko uzależnienia.

Morfina – skutki uboczne

Ważnymi efektami niepożądanymi stosowania morfiny są zaparcia, które wynikają z aktywacji receptorów opioidowych w mięśniach, powodując opóźnienie opróżniania żołądka i zmniejszenie perystaltyki jelit. Depresja ośrodkowego układu nerwowego, nudności, wymioty oraz zatrzymanie moczu to inne częste reakcje niepożądane. Depresja oddechowa jest szczególnie poważna i wymaga monitorowania, zwłaszcza u pacjentów po operacjach. Morfina może także wpływać na układ sercowo-naczyniowy, wywołując uderzenia gorąca, bradykardię, niskie ciśnienie krwi i omdlenia. Ponadto pacjenci mogą doświadczać świądu, pokrzywki, obrzęku i wysypek skórnych.

Zgłaszane również objawy to zawroty głowy, wyciszenie i uspokojenie, nudności i wymioty, dlatego często podaje się morfinę z lekami przeciwwymiotnymi. Z drugiej strony pojawiają się takie objawy jak: euforia, dysforia, pobudzenie, suchość w ustach, utrata apetytu i skurcze dróg żółciowych. Te objawy są przeciwskazaniem do stosowania morfiny u pacjentów z podejrzeniem patologii dróg żółciowych.

Morfina – przeciwskazania

Morfina jest potężnym lekiem przeciwbólowym, ale istnieją sytuacje, w których jej stosowanie jest przeciwwskazane. Szczególną ostrożność należy zachować przy ciężkiej depresji oddechowej i zaostrzeniu astmy, ponieważ może dodatkowo osłabić oddech.

Należy unikać morfiny w przypadku wcześniejszej nadwrażliwości i natychmiast przerwać jej stosowanie w przypadku reakcji alergicznej. Ostrożność jest również wskazana podczas jednoczesnego stosowania inhibitorów monoaminooksydazy (IMAO), ponieważ mogą one dodatkowo działać z morfiną, prowadząc do poważnego obniżenia ciśnienia, zespołu serotoninowego lub nasilenia depresji oddechowej.

Kolejnym istotnym przeciwwskazaniem jest niedrożność przewodu pokarmowego. Niektórzy uważają również, że stosowanie opioidów jest niebezpieczne dla osób z historią nadużywania tych substancji. Choć jest to kwestia kontrowersyjna, większość klinicystów uważa, że ból wymaga leczenia, istnieją jednak alternatywne metody leczenia bólu, które nie obejmują opioidów.

Morfina – przedawkowanie i uzależnienie

Morfina jest substancją wysoce uzależniającą. W badaniach kontrolowanych, porównujących fizjologiczne i subiektywne efekty heroiny i morfiny u osób wcześniej uzależnionych od opiatów, nie stwierdzono wyraźnej preferencji dla jednego leku nad drugim. Równoważne dawki wstrzykiwanej morfiny i heroiny wykazały podobne skutki, bez istotnych różnic w samopoczuciu, takich jak uczucie euforii, pobudzenia, nerwowości, relaksu czy senności.

Krótkoterminowe badania uzależnienia, przeprowadzone przez te same zespoły badawcze, wykazały, że rozwój tolerancji na morfinę był podobny do heroiny. W porównaniu z innymi opioidami, takimi jak hydromorfon, fentanyl, oksykodon i petydyna/meperydyna, osoby uzależnione preferowały heroinę i morfinę, co sugeruje, że te substancje są szczególnie podatne na nadużywanie i uzależnienie. Ponadto morfina i heroina wykazały większą skłonność do wywoływania uczucia euforii i innych pozytywnych efektów subiektywnych w porównaniu z wymienionymi opioidami.

Objawy zatrucia morfiną obejmują:

• nudności i wymioty,
• suchość w jamie ustnej,
• spłycony oddech,
• bardzo silne zwężenie źrenic do wielkości główki od szpilki,
• niewydolność oddechowa prowadząca do sinicy (skóra twarzy i ciała staje się sina, blada),
• obniżenie temperatury ciała i ciśnienia krwi,
• śpiączka.

W przypadku zatrucia pierwsza pomoc zazwyczaj polega na sprowokowaniu wymiotów, podaniu węgla aktywowanego w roztworze wodnym (nawet w przypadku dożylnej podaży morfiny, ponieważ przenika ona do żołądka) lub stosowaniu środków przeczyszczających.

Minimalna dawka śmiertelna morfiny wynosi około 0,2 g, ale w przypadku nadwrażliwości zgon może nastąpić nawet po spożyciu 60 mg. Osoby uzależnione wykazują zwiększoną tolerancję na lek, dlatego nawet dawki rzędu 2-3 g na dzień nie wywołują u nich objawów zatrucia.

Mgr Agnieszka Nowak