O czym mogą świadczyć afty u dzieci i dorosłych?

Afty to bolesne zmiany, które pojawiają się w jamie ustnej. Mają postać nadżerek, które pokrywa biały lub szary nalot. Rozwijają się najczęściej w wyniku urazów lub obniżenia odporności organizmu. Zmiany mogą pojawić się zarówno u niemowląt, starszych dzieci, jak i u osób dorosłych. Afty zwykle występują na języku, dziąsłach, podniebieniu i śluzówce policzków. Przeważnie goją się w ciągu 2 tygodni i nie pozostawiają blizn, jednak mogą mieć charakter nawracający. Dowiedz się więcej, jakie są sposoby leczenia aft i pleśniawek u dzieci.

Czym są afty?

Owrzodzenia i nadżerki aftowe należą do najczęstszych zmian, które występują w obrębie błony śluzowej jamy ustnej. Pojawiają się zwykle na języku, śluzówce policzków i warg. Rzadziej afty dotyczą także błony śluzowej dziąseł, podniebienia twardego i gardła. Zmiany zwykle nie występują na skórze. Czasem nadżerki lokalizują się w okolicach intymnych, np. na mosznie lub wargach sromowych.

Afty mogą występować u osób w każdym wieku i pod wpływem wielu czynników, dlatego dotyczą niemal 20% populacji. Często pojawiają się także u dzieci, szczególnie w wieku żłobkowym i przedszkolnym. Nadżerki są ubytkiem błony śluzowej, któremu zwykle towarzyszy ból i dyskomfort w jamie ustnej, zwłaszcza podczas jedzenia i mówienia. Z tego powodu nawracające afty mogą utrudniać codzienne funkcjonowanie i są przyczyną konsultacji u stomatologa lub lekarza podstawowej opieki zdrowotnej.

Jak wyglądają afty?

Najczęściej afty mają postać małych, okrągłych nadżerek, które są otoczone czerwoną, wyniosłą obwódką. Niewielki uraz mechaniczny lub miejscowy proces zapalny prowadzi do powstawania płytkich ubytków w obrębie błony śluzowej, dlatego zmiany są silnie bolesne. Czasem afty pojawiają się w kilku miejscach jamy ustnej równocześnie lub w krótkich odstępach czasu. Wówczas utrudniają codzienne funkcjonowanie, np. mówienie czy połykanie. Bolesne zmiany stanowią duży problem, zwłaszcza w przypadku małych dzieci, które źle tolerują dyskomfort.

Zanim wyrośnie afta, w konkretnych punktach w jamie ustnej może występować pieczenie lub mrowienie. Następnie pojawia się ubytek śluzówki otoczony wyniosłą obwódką. Po 1–2 dniach nadżerka pokrywa się nalotem z włóknika. Wówczas przyjmuje kolor biały, żółty lub szary, nie zaś żywoczerwony jak na początku. W ciągu kilku kolejnych dni nadżerka może zwiększać rozmiary, a po upływie 2 tygodni zwykle ulega całkowitemu wygojeniu. Zmiany przeważnie ustępują samoistnie i nie pozostawiają blizn. Afty mogą jednak mieć skłonność do nawracania.

Jakie są postacie aft?

Afty zwykle przyjmują postać małych, płytkich ubytków błony śluzowej, czyli nadżerek lub owrzodzeń, w obrębie jamy ustnej. Występują w każdym wieku, także u noworodków, niemowląt i starszych dzieci. Zmiany aftowe można podzielić na trzy rodzaje:

• afty małe, czyli afty Mikulicza, które mogą mieć postać pojedynczych lub mnogich zmian w jamie ustnej. Średnica nadżerek zwykle nie przekracza wówczas 10 mm (przeważnie ma około 3–5 mm) i towarzyszy im ból o małym nasileniu. Małe afty najczęściej goją się w ciągu 1–2 tygodni. Takie zmiany występują już u dzieci i młodzieży. Małe afty stanowią około 80% wszystkich owrzodzeń aftowych i mogą pojawiać się okresowo przez całe życie;
• afty duże, czyli afty Suttona, które mają średnicę większą niż 10 mm. Przeważnie nie występują u dzieci i po raz pierwszy pojawiają się na początku okresu dojrzewania. Duże afty są najczęściej dość głębokimi i bardzo bolesnymi ubytkami błony śluzowej. Na ogół dotyczą śluzówki policzków i podniebienia miękkiego, w tym także łuku podniebienno-gardłowego. Zmiany goją się w ciągu 2–6 tygodni, ale zwykle pozostawiają po sobie blizny. Duże afty stanowią około 10% owrzodzeń aftowych;
• afty opryszczkowe – mają postać licznych, zgrupowanych nadżerek o średnicy między 1 a 3 mm. Przeważnie goją się w ciągu miesiąca i nie pozostawiają po sobie blizn. Afty opryszczkowe dotyczą głównie osób dorosłych (z przewagą kobiet) i stanowią około 1/10 wszystkich owrzodzeń aftowych.

Skąd się biorą afty?

Afty pojawiają się w jamie ustnej na skutek miejscowego procesu zapalnego. Mogą im towarzyszyć np. lokalne zaburzenia pracy komórek układu odpornościowego czy uszkodzenia w obrębie błon śluzowych. Jednak dotychczas nie określono konkretnej przyczyny powstawania aft. Nadżerki w błonie śluzowej jamy ustnej mogą pojawiać się w wyniku np.:

• niedoborów witamin i składników mineralnych, a przede wszystkim witaminy B₁₂, kwasu foliowego i żelaza;
• urazów mechanicznych, m.in.: uszkodzenia śluzówki na skutek skaleczenia podczas posiłku (zwykle podczas jedzenia suchych i twardych pokarmów), przygryzania warg i policzków; niekiedy spowodowane są źle dopasowaną protezą zębową, zbyt mocnym szczotkowaniem zębów lub zabiegami stomatologicznymi. Niewłaściwa higiena jamy ustnej jest z kolei najczęstszą przyczyną pojawiania się aft u dzieci;
• długotrwałego narażenia na stres, osłabienie i przemęczenie;
• obniżenia odporności organizmu, w przebiegu infekcji wirusowych i bakteryjnych lub w okresie, który je poprzedza;
• zaburzeń hormonalnych;
• alergii pokarmowych;
• zaburzeń składu mikroflory bakteryjnej w układzie pokarmowym.

Co ważne, afty w większości przypadków nie są zaraźliwe. Zmiany rozwijają się zwykle w wyniku lokalnego zaburzenia procesów odpornościowych lub urazu, i nie ma wówczas zwiększonego ryzyka, że afty pojawią się u osób z otoczenia chorego. Wyjątek stanowią zmiany obserwowane w przebiegu choroby dłoni, stóp i jamy ustnej, niekiedy błędnie nazywanej “chorobą bostońską” lub “bostonką”. Schorzenie to, wywoływane przez enterowirusy, występuje zazwyczaj u dzieci. Objawy obejmują gorączkę, pęcherzykową wysypkę na powierzchni dłoniowej rąk, podeszwach stóp i afty w obrębie jamy ustnej. Do zakażenia dochodzi w wyniku bezpośredniego kontaktu z osobą chorą.

O czym mogą świadczyć nawracające afty?

Nawracające afty mogą sugerować, że w organizmie rozwija się choroba ogólnoustrojowa. Z tego powodu, jeżeli nadżerki w jamie ustnej pojawiają się wyjątkowo często, warto skonsultować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej. W tej sytuacji może okazać się konieczne wykonanie dodatkowych badań, aby wykluczyć inne przyczyny zmian. Owrzodzenia i nadżerki w obrębie błon śluzowych, w tym także jamy ustnej, mogą należeć do objawów m.in.:

• nieswoistych zapaleń jelit, np. wrzodziejącego zapalenia jelita grubego czy choroby Leśniowskiego-Crohna;
• celiakii i związanego z nią opryszczkowatego zapalenia skóry, czyli choroby Duhringa;
• choroby Behçeta;
• tocznia rumieniowatego układowego;
• zespołu PFAPA, który charakteryzuje się występowaniem okresowej gorączki, aftowego zapalenia jamy ustnej, zapalenie gardła i limfadenopatii szyjnej;
• cyklicznej neutropenii;
• chorób, które prowadzą do zaburzeń odporności, np. zakażenia wirusem HIV.

Jak rozpoznać afty?

Afty najczęściej można rozpoznać po dokładnym obejrzeniu zmian na błonie śluzowej jamy ustnej. Zwykle nie są potrzebne żadne dodatkowe badania. Warto jednak wykonać podstawowe testy, np. skontrolować morfologię krwi obwodowej, poziom witamin z grupy B (głównie B1, B2, B6, B12 i kwasu foliowego), cynku, żelaza i ferrytyny. Pozwolą one ocenić stan ogólny i określić przyczynę pojawienia się zmian na błonach śluzowych jamy ustnej.

Jeżeli afty są dużych rozmiarów, utrzymują się bardzo długo lub nawracają wyjątkowo często, należy skonsultować się z lekarzem. Warto wówczas poszerzyć diagnostykę, by poznać przyczynę pojawienia się nadżerek. W zależności od stanu i historii medycznej chorego oraz jego rodziny lekarz może zalecić szereg badań, np.:

• wykonanie biopsji z okolicy owrzodzenia;
• wykonanie hodowli wirusa lub badania PCR w przypadku podejrzenia zakażenia wirusem opryszczki zwykłej (HSV);
• poddanie wycinka badaniu metodą  immunofluorescencji, dla wykluczenia  pęcherzycy;
• wykonanie innych specjalistycznych badań w zależności od podejrzewanej choroby, w której przebiegu mogą występować afty, np. testu na obecność wirusa HIV czy przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej w przypadku celiakii.

Jak wygląda leczenie aft u dzieci i dorosłych?

Najczęściej leczenie aft opiera się na łagodzeniu dolegliwości, które im towarzyszą, m.in. bólu czy problemów z przełykaniem i mówieniem. Dodatkowo preparaty mają za zadanie przyspieszać gojenie się zmian. Z tego powodu, kiedy w jamie ustnej pojawia się afta, sprawdzą się produkty, które działają znieczulająco, odkażająco, ściągająco i łagodzą ból. Zalecane są głównie preparaty aktywne miejscowo, m.in.:

• żele i maści, które mają w składzie substancje hamujące rozwój zapalenia, np. steroidy i zmniejszające uciążliwe dolegliwości, np. lignokaina i benzokaina;
• żele wytwarzające na powierzchni błony śluzowej ochronny film chroniąc zmiany przed podrażnieniami;
• aerozole;
• tabletki do ssania;
• płyny do płukania jamy ustnej zawierające składniki o działaniu przeciwbakteryjnym, np. roztwór chlorheksydyny, lub łagodzącym, jak lignokaina.

Jeżeli afty występują w obrębie narządów płciowych, mogą powodować ból podczas oddawania moczu. Wówczas warto zmniejszyć nasilenie dolegliwości poprzez zastosowanie maści lub kremów, które tworzą barierę ochronną dla uszkodzonej skóry i błony śluzowej (np. z wazeliną). Preparaty należy nakładać bezpośrednio przed korzystaniem z toalety.

Leczenie nawracających aft wymaga wyeliminowania ich przyczyny. W pierwszej kolejności należy przeprowadzić wnikliwą diagnostykę w kierunku zaburzenia, w którego przebiegu występują nadżerki. Następnie konieczne jest włączenie skutecznej terapii podstawowej choroby. Ma ona na celu wyleczenie zaburzenia lub doprowadzenie do jego remisji. Jeżeli afty pojawiają się w wyniku niedoboru witamin lub substancji mineralnych, wówczas leczenie polega na dostarczeniu brakujących składników odżywczych wraz z posiłkami lub w postaci suplementów diety.

Jak można leczyć afty domowymi sposobami?

Leczenie nadżerek w obrębie jamy ustnej można wspomóc domowymi metodami. Najczęściej pomagają one łagodzić ból, który towarzyszy zmianom i wspierają gojenie się ran. Do domowych sposobów, które można zastosować podczas leczenia aft, zaliczają się np.:

• smarowanie zmian żelem aloesowym czy olejkiem z drzewa herbacianego;
• płukanie jamy ustnej wodą z solą kuchenną lub ziołowymi płukankami, np. z szałwii, rumianku i łopianu lekarskiego;
• unikanie gorących, kwaśnych, słonych, ostrych i twardych pokarmów czy napojów;
• uzupełnienie codziennej diety o pokarmy, które są źródłem żelaza i witamin z grupy B.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. A. Tomusiak-Plebanek, Mikrobiota jamy ustnej w aftach nawracających, „Stomatologia po Dyplomie”2016, nr 6.