Problemy z wypróżnianiem

Problemy z wypróżnianiem, objawiające się poprzez rzadkie wizyty w toalecie, twardy stolec, bóle brzucha, wzdęcia i gazy mogą wskazywać na przewlekłe zaparcia, które choć zwykle nie świadczą o poważnej chorobie, to mogą znacząco wpływać na życie społeczne, pogarszając jego jakość.  Problem ten szczególnie często dotyka kobiet, które cierpią na zaparcia nawet trzy razy częściej niż mężczyźni, a także osób po 65. roku życia. W artykule poniżej tłumaczymy jakie mogą być przyczyny zaparć i problemów z wypróżnianiem oraz co można zrobić, aby im zapobiegać.  

Czym są zaparcia i jak się objawiają?

Zaparcia to stan charakteryzujący się rzadkimi wypróżnieniami wynikającymi z zaburzeń pracy jelit oraz mikrobioty jelitowej. O zaparciach mówi się, gdy oddawanie stolca jest utrudnione, wymaga znacznego wysiłku, pojawia się uczucie niepełnego wypróżnienia, stolec ma twardą konsystencję lub jest wydalany rzadziej niż trzy razy w tygodniu. Dodatkowo mogą występować bolesne wypróżnienia, pieczenie w okolicy odbytu lub bardzo małe ilości stolca. Zaparciom często też towarzyszą wzdęcia, gazy i skurcze brzucha, które mogą wywoływać dyskomfort lub ból o różnym nasileniu. 

Zgodnie z definicją, zaparcia diagnozuje się, jeśli takie objawy utrzymują się przez co najmniej 6 miesięcy. W dłuższym okresie nagromadzenie stolca w okrężnicy może prowadzić do dalszych zaburzeń jelitowych.

Zaparcia to jedna z częstszych dolegliwości, zgłaszanych zarówno przez dzieci, jak i dorosłych podczas wizyt u gastrologa i lekarza rodzinnego. Szacuje się, że problem ten dotyczy około 8-10% osób w wieku rozwojowym oraz 15% ogólnej populacji, z czego 80% tych osób zmaga się także z wzdęciami. W niektórych przypadkach zaparcia mogą prowadzić do nudności czy wymiotów z powodu częściowej niedrożności jelit. Wydłużony czas pasażu jelitowego zwiększa też ryzyko powstawania hemoroidów, ponieważ nadmierny nacisk i napięcie zwieraczy odbytu mogą sprzyjać nieprawidłowemu rozszerzeniu żył w tej okolicy. 

Przyczyny zaparć i problemów z wypróżnianiem

Zaparcia można podzielić na dwa rodzaje:  

• zaparcia pierwotne (inaczej czynnościowe), które wynikają z problemów z funkcjonowaniem mięśni jelit i dna miednicy, a także z zaburzeń w procesie defekacji lub też mogą być powiązane z czynnikami psychologicznymi,
• zaparcia wtórne, powodowane przez czynniki zewnętrzne lub inne schorzenia, takie jak: choroby metaboliczne (np. cukrzyca, problemy z tarczycą), zaburzenia neurologiczne (np. urazy rdzenia kręgowego), guzy lub stany zapalne w jelitach, stosowanie niektórych leków (przeciwbólowych, hipotensyjnych, żelaza).  

Zaparcia mogą wynikać z wielu czynników, ponieważ pasaż jelitowy jest wyjątkowo wrażliwy na wpływ środowiska. Jego prawidłowe działanie w dużej mierze zależy od stylu życia i nawyków żywieniowych. Jednym z najczęściej wskazywanych powodów jest nieodpowiednia dieta, zwłaszcza niedobór błonnika, który sprzyja szybszemu pasażowi jelitowemu i zwiększa objętość stolca. Równie istotnym czynnikiem jest niedostateczne spożycie płynów, prowadzące do odwodnienia. To, co jemy i pijemy, ma bezpośredni wpływ na regularność wypróżnień. 

Obniżona aktywność fizyczna oraz choroby współistniejące, takie jak cukrzyca, niedoczynność tarczycy czy hiperkalcemia, mogą również zwiększać ryzyko zaparć. Częstą przyczyną tej dolegliwości jest też stosowanie niektórych leków, zwłaszcza opioidów – nawet 90% pacjentów onkologicznych przyjmujących leki z tej grupy doświadcza zaparć. Podobny wpływ mogą mieć suplementy wapnia, żelaza, leki przeciwwymiotne oraz psychotropowe.  

U ponad 90% dzieci z zaparciami mamy do czynienia z tzw. zaparciami czynnościowymi, które polegają na wstrzymywaniu stolca, co prowadzi do nadmiernego odwodnienia, utrudniając wydalanie. U osób starszych obniżona aktywność fizyczna spowalnia metabolizm, a siedzący lub leżący tryb życia nie sprzyja prawidłowej pracy jelit. Ponadto seniorzy często mają mniej zróżnicowaną dietę i piją niewielkie ilości płynów, co zwiększa ryzyko zaparć. Kobiety, ze względu na specyficzne cechy budowy ciała, są bardziej podatne na tę dolegliwość niż mężczyźni i dlatego to właśnie te dwie grupy (kobiety i osoby powyżej 65 r.ż.) są najbardziej zagrożone zaparciami i problemami z wypróżnianiem.

Czy bóle brzucha i zaparcia mogą wskazywać na zespół jelita drażliwego?  

Połączenie bólu brzucha z zaparciami bywa charakterystyczne dla zespołu jelita drażliwego (IBS) – schorzenia wpływającego na funkcjonowanie jelit, które dotyka miliony ludzi na całym świecie. IBS objawia się zaburzeniami perystaltyki, napadowymi bólami brzucha, wzdęciami oraz zmianami w rytmie wypróżnień – od zaparć po biegunki. Objawom tym często towarzyszą wzdęcia, odbijanie, burczenie w brzuchu oraz uczucie pełności.  Często towarzyszy im uczucie niepełnego wypróżnienia i ogólny dyskomfort.  

Według Kryteriów Rzymskich z 2016 roku, IBS diagnozuje się, gdy ból brzucha pojawia się co najmniej raz w tygodniu w ciągu trzech ostatnich miesięcy, jest powiązany z defekacją, zmianą konsystencji stolca lub częstotliwości wypróżnień. 

Mimo że IBS nie powoduje trwałych uszkodzeń jelit, znacząco obniża jakość życia pacjentów. Objawy tego schorzenia mogą nasilać się pod wpływem stresu, diety czy zmian hormonalnych. Właśnie dlatego osoby doświadczające takich dolegliwości powinny skonsultować się z lekarzem, by uzyskać odpowiednią diagnozę, która zazwyczaj polega na wykluczeniu innych możliwych przyczyn i opracować plan leczenia i odpowiednich zmian w diecie.

Zaparcia a mikrobiom jelitowy

Warto zauważyć, że zaparcia i wzdęcia mogą być również objawami zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego, wywoływanych poprzez zmiany w składzie bakterii tworzących tzw. mikrobiom jelitowy. Jeśli zaparciom towarzyszy wzrost masy ciała oraz wzdęcia, może to sugerować tzw. SIBO metanowe (ang. Intestinal Methane Overgrowth, IMO), w którym dochodzi do przerostu określonych grup bakterii w jelicie cienkim, a fermentacja węglowodanów prowadzi do produkcji wodoru, przekształcanego następnie do metanu.

Najważniejszym objawem IMO są gazy i wzdęcia, które towarzyszą zaparciom. Spowolniony pasaż jelitowy sprawia, że gazy pozostają w jelitach, co utrudnia ich eliminację. Dodatkowo przyrost masy ciała może być również wynikiem działania bakterii, które przyczyniają się do zwiększenia ilości kalorii wykorzystywanych z pożywienia, sprzyjając w ten sposób tyciu.

Jak diagnozuje się przyczynę zaparć i problemów z wypróżnianiem?

Diagnostykę chorób układu pokarmowego należy rozważyć, gdy objawy występują cyklicznie lub utrzymują się przez dłuższy czas. Zwykle jednorazowe dolegliwości takie jak zgaga, wzdęcia, ból brzucha czy krótkotrwała biegunka lub zaparcie nie wymagają nadmiernego niepokoju. Jednak gdy objawy te utrzymują się dłużej, mają silny charakter lub towarzyszą im ogólne symptomy, takie jak osłabienie, utrata wagi czy anemia, warto skonsultować się z gastroenterologiem i rozpocząć diagnostykę pod jego okiem.

Diagnozowanie schorzeń przewodu pokarmowego opiera się głównie na badaniach endoskopowych, takich jak kolonoskopia oraz sigmoidoskopia. Poza tymi badaniami, które umożliwiają bezpośrednią ocenę śluzówki jelita, często wykorzystuje się również dodatkowe testy laboratoryjne i obrazowe, takie jak: 

• morfologia krwi, pozwalająca na ocenę występowania anemii, która może być wynikiem krwawienia lub zaburzeń wchłaniania żelaza. Ponadto analiza białych krwinek pomaga określić, czy choroba ma podłoże infekcyjne.  
• stężenie kalprotektyny w kale, jako wskaźnik stanu zapalnego w jelitach, 
• badanie na obecność krwi utajonej w kale – przydatne w przypadku podejrzenia krwawienia z przewodu pokarmowego,
• badanie kału pod kątem infekcji oraz pasożytów,  
• testy oddechowe, służące do wykrywania nietolerancji pokarmowych, jak i przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO),
• genetyczne badanie składu mikrobioty jelitowej, takie jak NANOBIOME, pozwalające na szczegółową analizę składu bakteryjnego mikroflory pacjenta i opracowanie spersonalizowanej diety.

Choć może to być coś nieszkodliwego, w przypadku wielu schorzeń przewodu pokarmowego wczesne podjęcie diagnostyki i leczenia od momentu pojawienia się pierwszych objawów znacząco zwiększa szanse na pełne wyleczenie lub zahamowanie postępu choroby.

Leczenie i zapobieganie zaparciom

Leczenie zaparć zależy od ich przyczyny i wymaga kompleksowego podejścia. Inaczej bowiem leczy się SIBO, inaczej IBS, a jeszcze inaczej zaparcia czynnościowe.

Leczenie IBS opiera się głównie na łagodzeniu objawów poprzez modyfikację diety i stylu życia. W przypadku konieczności stosowania preparatów farmakologicznych pacjenci otrzymują m.in.: rifaksyminę (antybiotyk o szerokim spektrum działania),  probiotyki oraz preparaty regulujące rytm wypróżnień. Ważne jest także wsparcie psychologiczne, a w niektórych przypadkach stosowanie leków antydepresyjnych.  

Podstawowym sposobem radzenia sobie z zaparciami nie związanymi z innymi schorzeniami jest leczenie niefarmakologiczne, które koncentruje się na zmianach stylu życia i nawyków żywieniowych. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Gastroenterologii (WGO), kluczowym elementem terapii jest zwiększenie spożycia błonnika w połączeniu z odpowiednią ilością wody. Dieta bogata w błonnik przyspiesza pasaż jelitowy, zwiększa objętość stolca i łagodzi problemy z wypróżnianiem. Regularna aktywność fizyczna również odgrywa istotną rolę w łagodzeniu zaparć. Ćwiczenia o umiarkowanej intensywności przez 30–60 minut dziennie pobudzają motorykę jelit, poprawiają konsystencję stolca i redukują wzdęcia oraz gazy.  

W przypadkach, gdy leczenie niefarmakologiczne nie przynosi poprawy, stosuje się farmakologiczne środki przeczyszczające i preparaty odblokowujące jelita, takie jak laktuloza, laktitol czy parafina. Na początek zaleca się środki osmotyczne, a następnie stymulujące. Należy jednak pamiętać, że takie leki mogą prowadzić do uzależnienia. U osób starszych, które często borykają się z zaparciami, leki przeczyszczające mogą powodować skutki uboczne, takie jak zaburzenia wchłaniania witamin i składników odżywczych, w związku z czym należy stosować je z rozwagą, pod kontrolą lekarza.

Jaką dietę stosować przy zaparciach?

Zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego odgrywa kluczową rolę w regulacji pracy jelit. Rozróżnia się dwa rodzaje błonnika: rozpuszczalny, który występuje w owocach, warzywach, roślinach strączkowych i otrębach owsianych, oraz nierozpuszczalny, obecny w produktach pełnoziarnistych, otrębach pszennych i niektórych warzywach. Oba rodzaje wspomagają funkcjonowanie jelit, wiążąc wodę w jelitach i przyspieszając pasaż jelitowy. Zaleca się spożywanie około 25-35 gramów błonnika dziennie poprzez wprowadzenie do diety pełnoziarnistego pieczywa i makaronów, otrębów, surowych warzyw oraz świeżych i suszonych owoców, takich jak śliwki, morele i figi.

Wraz ze zwiększeniem spożycia błonnika konieczne jest odpowiednie nawadnianie organizmu. Woda pomaga zmiękczać masy kałowe i ułatwia ich przesuwanie się w jelitach. Zaleca się picie co najmniej 1,5-2 litrów wody dziennie, a dodatkowo warto sięgać po herbaty ziołowe, takie jak mięta, rumianek czy koper włoski, naturalne soki owocowe, szczególnie z śliwek lub jabłek, oraz wody mineralne bogate w magnez.

Unikanie przetworzonych pokarmów jest również istotne. Produkty wysoko przetworzone, takie jak fast food, białe pieczywo, słodycze czy słone przekąski, zawierają niewiele błonnika i mogą nasilać zaparcia. Ograniczenie tłustych i ciężkostrawnych potraw również przyczyni się do poprawy sytuacji.

Wprowadzenie do diety produktów fermentowanych, takich jak jogurty naturalne, kefiry i inne produkty mleczne zawierające kultury bakterii probiotycznych, wspiera zdrowie jelit. Probiotyki pomagają utrzymać równowagę mikroflory jelitowej i wspierają regularne wypróżnienia. Regularne spożywanie posiłków również ma znaczenie, ponieważ pomaga utrzymać stały rytm pracy jelit. Szczególnie ważne jest śniadanie, które stymuluje układ trawienny po nocnym odpoczynku.

Dodanie zdrowych tłuszczów do diety, takich jak oliwa z oliwek, awokado czy orzechy, może wspierać pasaż jelitowy. Oliwa z oliwek stosowana na czczo bywa szczególnie skuteczna w łagodzeniu zaparć. Naturalne środki wspomagające, takie jak napary z siemienia lnianego mogą dodatkowo wspierać trawienie. Siemię lniane można dodawać również do jogurtów, owsianek lub sałatek.

Dieta na zaparcia powinna być bogata w błonnik, odpowiednio nawodniona i oparta na świeżych, naturalnych produktach. Kluczowe jest unikanie pokarmów przetworzonych oraz wprowadzenie regularności w żywieniu. W przypadku utrzymujących się zaparć, mimo zmiany nawyków żywieniowych, warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem w celu dalszej diagnostyki i leczenia.