Przegrzanie organizmu - objawy, skutki uboczne, jak sobie poradzić?

Warunki niezbędne dla wykształcenia i rozwoju pierwszych form życia od lat pozostają w obszarze zainteresowania biologów i astrobiologów. Wiemy, że rozwój i przetrwanie żywych organizmów wymaga spełnienia szeregu warunków, takich jak dostępność wody i substancji odżywczych. Kolejnym czynnikiem warunkującym powstanie życia i prawidłowy przebieg procesów życiowych jest odpowiednia temperatura. Kombinacja tych czynników, w połączeniu z optymalną odległością naszej planety od Słońca, zapewnia temperaturę idealną dla przetrwania żywych organizmów, przyczynia się do rozkwitu życia na Ziemi. Ten stan równowagi bardzo łatwo zaburzyć. Zatem, czym może grozić przegrzanie organizmu?

Przegrzanie organizmu – co to jest?

W skali makro każdy z nas dostrzega niekorzystne następstwa wynikające z globalnego ocieplenia i stałego przegrzewania naszej planety. Obserwowany od lat 50-tych XX wieku, stały wzrost temperatury na świecie, średnio o 0,2°C w ciągu dekady, oddziałuje na wszystkie żywe organizmy zamieszkujące Ziemię.

Podobnie jak w przypadku planety, przegrzanie naszego organizmu niesie ze sobą poważne konsekwencje, stanowiące poważne zagrożenie dla zdrowia, a niejednokrotnie również życia. Dlatego też bardzo ważna jest umiejętność rozpoznania pierwszych objawów przegrzania. Kiedy możemy mówić o przegrzaniu organizmu? Jakie są objawy przegrzania i jak sobie z nimi radzić? Kiedy zaś należy skontaktować się z lekarzem?

Wraz z obserwowanym od lat wzrostem temperatury na świecie, w Polsce coraz częściej występują fale upałów. Stają się one bardziej intensywne i coraz dłuższe, zwiększając tym samym ryzyko przegrzania organizmu i wystąpienia udaru cieplnego. Zwiększenie ryzyka związanego z przegrzaniem organizmu wzrasta szczególnie wśród dzieci, kobiet w ciąży i osób starszych.

Organizmy stałocieplne, w tym organizm człowieka, posiadają zdolność do termoregulacji, czyli utrzymywania fizjologicznej temperatury ciała poprzez równoważenie wytwarzania ciepła i jego utraty. Kiedy warunki otoczenia powodują obniżenie temperatury ciała poniżej 36°C, aktywacja układu współczulnego prowadzi do zwężenia znajdujących się w skórze naczyń krwionośnych wzmożenia termogenezy.

Z drugiej strony, w przypadku znacznego wzrostu temperatury naszego ciała powyżej 38°C, uruchamiane zostają mechanizmy mające na celu ochłodzenie organizmu, takie jak zwiększona produkcja potu, rozszerzenie naczyń krwionośnych w obrębie skóry i zwiększanie pojemności minutowej serca. Mechanizm ten ma za zadanie utrzymanie temperatury organizmu w zakresie umożliwiającym prawidłowy przebieg procesów metabolicznych.

W przypadku długotrwałej ekspozycji na upał, ludzki „termostat” może okazać się niewystarczający; zmniejszeniu ulega ilość oddawanego z organizmu ciepła, co wprost prowadzi do przegrzania organizmu, a w skrajnych przypadkach do udaru cieplnego. O hipertermii, czyli przegrzaniu organizmu mówimy, gdy temperatura ciała przekracza 40°C. Stan ten stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia, a niejednokrotnie i życia.

Przegrzanie organizmu – objawy

Objawy przegrzania organizmu są różnorodne. Stan ten rodzić może szereg niekorzystnych dla zdrowia następstw, począwszy od stosunkowo łagodnych stanów związanych ze zmianami w funkcjonowaniu układu sercowo-naczyniowego, jak np. omdlenia, po mogący doprowadzić do śmierci, udar cieplny. Dlatego też niezwykle istotna jest umiejętność rozpoznania pierwszych objawów hipertermii i jak najszybsze schłodzenie organizmu.

Najpowszechniej stosowana definicja zaproponowana w roku 2002 przez Bouchama i Knochel, opisuje udar cieplny jako stan, w którym temperatura głęboka ciała przekracza 40°C z równoczesnym wystąpieniem objawów ze strony ośrodkowego układu nerwowego (OUN), takich jak:

• splątanie,
• drażliwość,
• drgawki,
• zaburzenia świadomości.

Nieco inne objawy udaru cieplnego przedstawiło Japońskie Stowarzyszenie Medycyny Ratunkowej, wskazując u pacjentów narażonych na działanie wysokiej temperatury wystąpienie rozsianego wykrzepianie wewnątrznaczyniowego, zaburzeń neurologicznych ze strony OUN czy niewydolność wątroby lub nerek.

Warto jednak zauważyć, że temperatura poniżej 40°C nie powinna wykluczać rozpoznania udaru cieplnego, ponieważ pomiar temperatury głębokiej może często być opóźniony. Dzięki wczesnemu rozpoznaniu hipertermii i szybkiemu ochłodzeniu organizmu rokowania pacjentów są na ogół dobre.

Skutki przegrzania organizmu

Świadomość niekorzystnych następstw przegrzania organizmu znana jest od czasów narodzin współczesnej medycyny. Pierwsze doniesienia z około 400 r. p.n.e. opisujące skutki przegrzania i niekorzystnego wpływu „ciepła słonecznego”, które powodować może u ludzi gorączkę i drgawki przypisuje się Hipokratesowi. 

Od czasów hipokratejskich wiedza dotycząca procesów zachodzących w ludzkim ciele znacznie się zwiększyła. W każdej sekundzie w naszych organizmach zachodzi niezliczona ilość reakcji biochemicznych, które warunkują jego prawidłowe funkcjonowanie. W procesach tych kluczową rolę odgrywają białka, jak np. białka enzymatyczne czy transportowe, a dla optymalnego ich przebiegu wymagana jest odpowiednia temperatura, wynosząca u zdrowej osoby około 37°C ± 0,5°C.

Temperatura wynosząca 41,6°C postrzegana jest jako krytyczna dla organizmu człowieka. W przypadku wzrostu temperatury powyżej 42,2°C, cząsteczki białek ulegają denaturacji, tracąc bezpowrotnie swą funkcjonalność zaburzając przebieg procesów fizjologicznych. Destabilizacji ulegają także fosfolipidy i lipoproteiny, w wyniku czego dochodzi do uszkodzenia komórek i niewydolności wielonarządowej. W wyniku hipertermii w zwiększonej ilości uwalniane są cytokiny prozapalne takie jak: interleukina-1 i interleukina-6.

Przegrzanie organizmu – co robić?  Domowe sposoby

W przypadku zauważenia objawów wskazujących na przegrzanie organizmu, należy jak najszybciej przenieść się w chłodne miejsce. Zaleca się wykonanie chłodnych, wilgotnych okładów na głowę oraz chłodną (nie zimną!) kąpiel. Zabiegi te pozwolą na obniżenie temperatury ciała. Jednocześnie istotne jest przyjęcie odpowiedniej ilości wody, należy unikać piwa, napojów alkoholowych i dosładzanych. W przypadku podejrzenia udaru cieplnego należy niezwłocznie zawiadomić ratownictwo medyczne.

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza

Bibliografia:

1. Critical illness aspects of heatstroke: A hot topic. Patel J, Boyer N, Mensah K, et al. J Intensive Care Soc 2023; 24(2): 206-214. doi: 10.1177/17511437221148922.
2. Physiology, Temperature Regulation. Osilla EV, Marsidi JL, Shumway KR, et al. [W]: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2023
3. Udar słoneczny, udar cieplny, przegrzanie cieplne. Ministerstwo Zdrowia. link: https://www.gov.pl/web/zdrowie/udar-sloneczny-udar-cieplny-przegrzanie-cieplne, dostęp: 14.09.2023
4. Classic and exertional heatstroke. Bouchama A, Abuyassin B, Lehe C, et al. Nat Rev Dis Primers. 2022; 8(1): 8. doi: 10.1038/s41572-021-00334-6.
5. Biomarkers of heatstroke-induced organ injury and repair. Schlader ZJ, Davis MS, Bouchama A. Exp Physiol 2022; 107(10): 1159-1171. doi: 10.1113/EP090142.
6. Diagnosis and Management of Heatstroke. Asmara IGY. Acta Med Indones 2020; 52(1): 90-97.