Przełom nadnerczowy – objawy, przyczyny, leczenie

Przełom nadnerczowy (inaczej ostra niewydolność kory nadnerczy lub kryzys addisonowski) jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia. Jest on spowodowany niewystarczającym stężeniem jednego z hormonów nadnerczy – kortyzolu. Kortyzol pełni w organizmie różne funkcje – reguluje poziom glukozy i innych składników we krwi w odpowiedzi na sytuacje stresowe i reguluje odpowiedź immunologiczną. Jakie są przyczyny, objawy i sposoby leczenia przełomu nadnerczowego? 

Czym są nadnercza?

Nadnercza to niewielkie, parzyste narządy wydzielania wewnętrznego, które położone są obustronnie nad górnymi biegunami nerek. Nadnercza zbudowane są z warstwy wewnętrznej, nazywanej rdzeniem i warstwy zewnętrznej – kory. To właśnie kora nadnerczy stanowi przeważającą część masy gruczołu (80-90%). Poszczególne warstwy kory wytwarzają hormony steroidowe, takie jak kortyzol, aldosteron i niewielkie ilości androgenów. 

W rdzeniu nadnerczy powstają katecholaminy, hormony będące pochodnymi aminokwasów. Najbardziej znanymi z nich są adrenalina i noradrenalina, regulujące odpowiedź organizmu na takie bodźce jak strach czy gniew.

Uwalnianie hormonów nadnerczy jest regulowane przez podwzgórze i przysadkę mózgową. Uwalniana przez podwzgórze kortykoliberyna (CRH), zwiększa wyrzut hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) przez przysadkę, co z kolei prowadzi do zwiększenia wydzielania hormonów nadnerczy, w tym kortyzolu, do krwioobiegu. 

Zarówno spowodowana różnymi czynnikami nadczynność kory nadnerczy (tzw. zespół Cushinga), jak i jej niedoczynność (np. choroba Addisona) wiążą się z występowaniem dokuczliwych objawów i wymagają odpowiedniego podejścia terapeutycznego.

Jaka jest rola kortyzolu w organizmie?

Jak już wcześniej wspomniano, kortyzol jest naturalnym hormonem steroidowym, którego działanie wywiera wpływ na 2 główne procesy w organizmie:

• Metabolizm i odpowiedź ustroju na stres: zadziałanie bodźca stresowego powoduje uwalnianie znacznych ilości tego hormonu z kory nadnerczy do krwi. Skutkuje to wzrostem stężenia glukozy, nasilonym uwalnianiem aminokwasów przez tkanki, zwłaszcza mięśnie, celem wykorzystania niektórych aminokwasów w procesie wytwarzania glukozy (glukoneogenezy). Kortyzol, oddziałując na tkankę tłuszczową, zwiększa w niej rozkład kwasów tłuszczowych. W wyniku tego powstają tzw. ciała ketonowe, które mogą być wykorzystywane jako źródło energii dla niektórych tkanek organizmu. Kortyzol ma też wpływ na nerki i powoduje zatrzymywanie jonów sodu w organizmie, co prowadzi do zwiększenia ciśnienia tętniczego krwi. Wszystkie wspomniane właściwości kortyzolu powodują, że jest on zwany także hormonem stresu – jego działanie ma mobilizować organizm do odpowiedzi na czynnik stresowy. Najwyższy poziom kortyzolu w organizmie obserwujemy rano, po obudzeniu, a najniższy – późnym popołudniem i wieczorem.

• Działanie układu odpornościowego: wiele substancji o charakterze steroidowym znalazło zastosowanie w farmakologii, gdzie ich syntetyczne postacie są wykorzystywane jako silne leki przeciwzapalne, hamujące rozwój niektórych chorób, przebiegających z nadmiernym pobudzeniem układu immunologicznego. Podobną funkcję w naszych organizmach pełni kortyzol. Hamuje on wytwarzanie przez komórki niektórych związków sygnalizacyjnych (cytokin), oraz zmniejsza liczbę białych krwinek, zwłaszcza limfocytów, zaangażowanych w rozwój stanu zapalnego, co przyspiesza regenerację tkanek. Z czasem, następuje „przyzwyczajenie” organizmu do wysokich poziomów kortyzolu, przez co staje się on mniej skuteczny. Niestety, jeśli znajdujemy się pod wpływem stresu przez dłuższy czas, zmniejszenie aktywności naszego układu immunologicznego, wywołane kortyzolem, może spowodować częstsze i przewlekłe infekcje, zwłaszcza wirusowe. 

Przewlekły stres i utrzymujący się wraz z nim wysoki poziom kortyzolu coraz częściej są wiązane z rozwojem wielu chorób autoimmunologicznych, chorób jelit, cukrzycy czy nadciśnienia tętniczego. Sprzyja on też rozwojowi nerwicy, depresji, a także przyspiesza procesy starzenia organizmu. Istnieje wiele metod walki ze stresem, celem zapobiegania jego destruktywnemu wpływowi na organizm. Regularna aktywność fizyczna, zbilansowana, bogata w witaminy i minerały dieta, poszukiwanie nowych hobby, medytacja, czy różnego rodzaju psychoterapie umożliwiają zredukowanie niszczącego oddziaływania stresu i obniżenie poziomu kortyzolu w organizmie. 

📌 Zobacz również: Jak radzić sobie ze stresem?

Przełom nadnerczowy

Z powodu dość rzadkiego występowania, przełom nadnerczowy w dalszym ciągu jest trudny do wczesnego rozpoznania, a śmiertelność chorych sięga 0,5-2%. W przebiegu ostrej niewydolności kory nadnerczy, wywołanej różnymi czynnikami, dochodzi do gwałtownego obniżenia stężenia kortyzolu we krwi. Z uwagi na szerokie oddziaływanie tego hormonu na organizm, przełom nadnerczowy jest związany z występowaniem wielu różnych objawów.

Przełom nadnerczowy – przyczyny

Wystąpienie ostrej niewydolności kory nadnerczy może być spowodowane przede wszystkim:

• zaostrzeniem przewlekłej niedoczynności kory nadnerczy pod wpływem czynników stresowych (infekcja, silne nasłonecznienie, operacja chirurgiczna, napromieniowanie, poronienie) przy niewystarczającej dawce przyjmowanego leku, hydrokortyzonu;
• uszkodzeniem nadnerczy w wyniku rozległych urazów (np. wypadki komunikacyjne); wylewu krwi do kory nadnerczy spowodowanego niewystarczającą krzepliwością krwi, np. w przebiegu zespołu rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego (DIC) w sepsie; działaniem leków przeciwzakrzepowych, rzucawki kobiet ciężarnych;
• zakażeniem bakteryjnym kory nadnerczy, zwłaszcza meningokokowym: bakteriami Neisseria meningitidis (zespół Waterhouse–Friderichsen).

Przełom nadnerczowy – objawy

Objawy przełomu nadnerczowego mogą być różne i manifestować się odmiennie u każdego pacjenta. Wymienić można:

• bóle głowy,
• znaczne osłabienie, szybkie męczenie się,
• powolne i niezdarne ruchy,
• mdłości, wymioty,
• spadek ciśnienia tętniczego krwi,
• odwodnienie,
• wysoka gorączka,
• przeszywające dreszcze,
• splątanie, śpiączka,
• ciemnienie skóry,
• przyspieszona akcja serca,
• bóle brzucha,
• przyspieszony oddech,
• nadmierne pocenie, zwłaszcza na twarzy i/lub dłoniach,
• wysypka, zmiany skórne,
• utrata apetytu.

Przełom nadnerczowy – diagnostyka

Rozpoznanie zespołu nadnerczowego opiera się głównie na badaniu przedmiotowym, wynikach badań laboratoryjnych i na badaniu obrazowym:

• Wyniki badań laboratoryjnych: obniżone stężenie glukozy, sodu oraz podwyższone stężenie potasu we krwi, obniżone stężenie kortyzolu we krwi, test stymulacji kory nadnerczy ACTH: brak odpowiedzi nadnerczy i wzrostu stężenia kortyzolu we krwi;
• Badania obrazowe: w zależności od przyczyn przełomu: USG, tomografia, rezonans magnetyczny.

Z uwagi na gwałtowny przebieg ostrej niewydolności kory nadnerczy, leczenie często podejmowane jest już na podstawie samych objawów klinicznych, występujących u pacjenta.

Przełom nadnerczowy – leczenie

Leczenie przełomu nadnerczowego wymaga hospitalizacji i opiera się przede wszystkim na uzupełnieniu substancji, których niedobór następuje w wyniku braku kortyzolu, jak również uzupełnieniu samego hormonu. Podawane są płyny, roztwory glukozy i elektrolitów. W przypadku wystąpienia zakażenia bakteryjnego stosuje się antybiotyki. Substancje podaje się we wlewie dożylnym, celem szybkiego przeciwdziałania możliwym konsekwencjom przełomu nadnerczowego. Do stosowanych w leczeniu specyfików należą:

• bursztynian hydrokortyzonu,
• roztwory chlorku sodu (NaCl) i innych elektrolitów, oddzielnie lub w połączeniu z roztworem glukozy.

Mgr Aleksandra Wasilów