Ropień mózgu – wszystko, co musisz wiedzieć

W krajach o wysokim indeksie rozwoju społeczno-gospodarczego ropniaki czy ropnie mózgu występują stosunkowo rzadko. Wprowadzone w nieodległej przeszłości nowe antybiotyki o szerokim spektrum działania, ulepszone technologie obrazowania i możliwości terapeutyczne wpłynęły na przebieg infekcji i rokowania. Jednak infekcje ośrodkowego układu nerwowego i ich następstwa nadal stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjentów. Czym jest ropień mózgu? Jakie są przyczyny jego wystąpienia i najczęstsze objawy? Jakie są rokowania dla pacjentów, u których zdiagnozowano ropień mózgu i jakie możliwości terapii oferuje współczesne medycyna?

Czym jest ropień mózgu?

Ropień mózgu jest bakteryjną infekcją ośrodkowego układu nerwowego, w przebiegu którego dochodzi do nagromadzenia ropy w obrębie tkanki mózgowej. Materiał ropny jest ostro odgraniczony dobrze unaczynioną torebką, a jego obecność najczęściej manifestuje się szeregiem objawów neurologicznych. Częstość występowania ropni mózgu istotnie różni się pomiędzy krajami o niskim i wysokim współczynniku rozwoju społeczno-ekonomicznego. W krajach rozwijających się ropnie mózgu stanowią około 8% przypadków zmian wewnątrzczaszkowych. W krajach rozwiniętych odsetek ten wynosi około 1-2%.

Na przestrzeni XX wieku częstość występowania ropni mózgu zmniejszyła się istotnie. Dowodzą tego m.in. wyniki badań przeprowadzanych w Stanach Zjednoczonych, w stanie Minnesota. 

Ropień mózgu może wystąpić w każdym wieku. Większość przypadków występuje jednak pomiędzy 30. a 50. rokiem życia, a średni wiek pacjentów zamieszkujących w krajach rozwiniętych jest wyższy niż w krajach, które się rozwijają. Obserwacje kojarzone są z większym odsetkiem starszych pacjentów z obniżoną odpornością i mniejszą częstością urazów mózgu u młodszych osób w krajach rozwiniętych.

Dane literaturowe konsekwentnie wskazują na zwiększone ryzyko wystąpienia ropnia mózgu wśród mężczyzn, niezależnie od czynników geograficznych. W zależności od źródła danych, wśród pacjentów z rozpoznaniem choroby, przewaga mężczyzn w stosunku do kobiet wynosiła od 1,5:1 do 4,5:1.

Ropień mózgu – przyczyny

Etiologia, obraz kliniczny i przebieg choroby różnią się w zależności od występowania chorób współistniejących i obciążeniem czynnikami ryzyka. Główną przyczyną rozwoju ropnia mózgu są prowadzące do rozwoju stanu zapalnego, krwiopochodne bakteryjne infekcje ośrodkowego układu nerwowego. Zapalenie wsierdzia lub infekcje dolnych dróg oddechowych (zapalenie płuc, ropniak i ropień płuc) są najczęstszymi źródłami infekcji rozprzestrzeniającej się drogą krwiopochodną. Według różnych danych. infekcje krwiopochodne są przyczyną od 9% do 43% ropni mózgu. 

W erze przedantybiotykowej najpowszechniej izolowanym z ropni mózgu mikroorganizmem był Staphylococcus aureus, czyli gronkowiec złocisty. Wraz z odkryciem penicyliny i dalszym rozwojem antybiotykoterapii, w miejsce gronkowców najczęściej izolowane są bakterie z rodzaju Staphylococcus, a zakres izolowanych mikroorganizmów różni się w zależności od lokalizacji ropnia. 

Do rozwoju ropnia mogą również przyczynić się gruźlica wewnątrzczaszkowa i infekcje grzybicze. W przypadkach ropnia mózgu występujących u noworodków najczęściej izolowane są drobnoustroje z rodzajów Proteus i Citrobacter.

Pozostałe możliwe przyczyny wystąpienia ropnia obejmują m.in. rozprzestrzenianie zakażenia z sąsiadującego ogniska pierwotnego infekcji np. zębów, zatok, ucha lub zapalenia wyrostka sutkowatego. Etiologia ta w zależności od źródła danych odpowiada od 14% do 58% przypadków. 

Istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju ropnia mózgu (powiązanym z od 3% do 18% przypadków) są również urazy głowy i przebyte zabiegi neurochirurgiczne. Jednak dostępne oficjalne dane dotyczące powikłań po zabiegach neurochirurgicznych wskazują, że wystąpienia ropnia jako komplikacji pooperacyjne jest niskie (do 0,2%).

Obserwowane zmiany w epidemiologii i spektrum klinicznym ropni mózgu i częstość występowania patogenów bakteryjnych przyczyniają się do śmiertelności w różnym stopniu. Jednocześnie nadal w około 35% przypadków etiologia ropnia mózgu pozostaje niejasna.  

Ropień mózgu – objawy

Większość objawów ropnia mózgu ma charakter niespecyficzny, co w znacznym stopniu przyczynia się do opóźnienia zdiagnozowania choroby. Występowanie i nasilenie większość objawów wynika bezpośrednio z wielkości i lokalizacji zmiany. Swoistą triadę objawów ropnia obejmującą gorączkę, ból głowy i ogniskowe deficyty neurologiczne obserwuje się u mniej niż połowy pacjentów. 

Objawy wskazujące na rozwój ropnia mózgu obejmują:

1. Ból głowy – najczęstszy, choć mało swoisty objaw, występujący w około 70% przypadków. Ból jest zwykle zlokalizowany po stronie występowania ropnia. Jego początek może być zarówno nagły, jak i nasilać się z czasem. Ból nie ustępuje po przyjęciu dostępnych bez recepty leków przeciwbólowych.
2. Ogniskowe deficyty neurologiczne występujące od kilku do kilkunastu dni od wystąpienia bólu głowy (stwierdzane u 50% do 65% pacjentów).
3. Zmiany stanu psychicznego (u około 65% pacjentów), letarg przechodzący w śpiączkę. Objawy te wskazują na ciężki obrzęk mózgu i jednocześnie są złym znakiem prognostycznym.
4. Gorączkę występującą u 45% do 53% pacjentów.
5. Drgawki, będące niejednokrotnie pierwszą manifestacją ropnia mózgu, szczególnie zlokalizowanego w obrębie płatów czołowych (25–35% przypadków). 
6. Nudności i wymioty (u około 40% pacjentów) występujące najczęściej przy podwyższonym ciśnieniu śródczaszkowym.
7. Sztywność karku występująca o około 15% pacjentów. Najczęściej jest związana z ropniem płata potylicznego lub ropniem, który wyciekł do komory bocznej. Pęknięcie ropnia zwykle objawia się nagle nasilonym ostrym bólem głowy, po którym pojawiają się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Ropień mózgu – leczenie

Jeśli zdiagnozowany jest ropień, to konieczny jest antybiotyk. Zakończenie urlopu dla większości z nas kojarzy się z powrotem codziennej rutyny i obowiązków zawodowych oraz czekającej na nas długiej liście rzeczy do zrobienia, których nie udało nam się wykonać przed rozpoczęciem wypoczynku. Zapewne z taką samą myślą 3 września 1928 roku rozpoczął swój pierwszy dzień pracy po długim, trzytygodniowym urlopie zatrudniony w St. Mary’s Medical School bakteriolog – Alexander Fleming. Jednak ten dzień zapisał się w historii medycyny i ludzkości. Jak się okazało, jedna z pozostawionych w laboratorium szalek hodowlanych, w których prowadził on hodowlę gronkowców uległa skażeniu pleśnią, a konkretnie grzybami z rodzaju Penicillum. Ich obecność spowodowała obumarcie bakterii, motywując Fleminga do wytężonej pracy mającej na celu wyjaśnienie tego zjawiska. Po kilku miesiącach wyizolował on substancję wywołującą efekt bakteriobójczy, którą nazwał penicyliną. Otwarł w ten sposób nowy rozdział w historii ludzkości i medycyny. 

Na przestrzeni wieków choroby infekcyjne stanowiły główną przyczynę chorobowości i umieralności. Jednak rozwój wiedzy i odkrycie kolejnych substancji o działaniu bakteriostatycznym i bakteriobójczym oraz wprowadzenie do terapii antybiotyków umożliwiło leczenie chorób zakaźnych, wobec których do tej pory medycyny była bezsilna. Obecnie w krajach rozwiniętych głównym problemem dla zdrowia publicznego i główną przyczyną przedwczesnych zgonów są choroby niezakaźne, szczególnie schorzenia układu krążenia i choroby nowotworowe. 

Ropień mózgu jest stanem zagrażającym zdrowiu i życiu pacjenta. W przypadku wystąpienia ostrego bólu głowy nieustępującego po przyjęciu środków przeciwbólowych, drgawek czy zaburzeń neurologicznych należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem lub wezwać zespół ratownictwa medycznego. 

Do potwierdzenia obecności ropnia mózgu niezbędne jest wykonanie badań laboratoryjnych i obrazowych: tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego. Obrana metoda leczenia ropnia zależy od rozmiaru i lokalizacji zmiany. W przypadku dużych ropni rozważa się zabieg operacyjny. W terapiach ropni zlokalizowanych głęboko i małych zmian stosuje się odpowiednio dobraną antybiotykoterapię.  

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza