10 maja 2023 - Przeczytasz w 5 min

Gruczolak przysadki mózgowej – objawy oraz metody leczenia

Gruczolak przysadki mózgowej należy do najczęściej diagnozowanych nowotworów śródczaszkowych. Powstaje z komórek dokrewnych (produkujących hormony) przedniego płata przysadki i charakteryzuje się zespołem zmiennych objawów – od dolegliwości uciskowych do poważnych zaburzeń hormonalnych. Czym charakteryzuje się gruczolak przysadki mózgowej i czy stanowi zagrożenie dla zdrowia?

gruczolak przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa – funkcje w organizmie

Przysadka to mały gruczoł, położony w samym środku czaszki, stanowi centralną część układu hormonalnego człowieka. Reguluje pracę wielu gruczołów w całym organizmie, w tym tarczycy, kory nadnerczy, jąder i jajników. Guzy przysadki stanowią około 10% wszystkich pierwotnych nowotworów wewnątrzczaszkowych.

W ostatnim czasie, w związku z rozpowszechnieniem obrazowych metod diagnostycznych, zwiększyła się wykrywalność zmian rozrostowych w obrębie czaszki, także tych, które nie wywołują dostrzegalnych objawów i są określane jako „incydentaloma” (co oznacza – wykryte przypadkowo, bezobjawowe). Dotyczy to nawet 20% pacjentów.

Guz przysadki mózgowej – rodzaje

Przyczyny powstania guzów przysadki nie są dokładnie poznane. Pewna część nowotworów rozwija się na skutek mutacji genetycznych. Guzy przysadki to najczęściej łagodne gruczolaki, rzadko dają przerzuty do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgu, wątroby, węzłów chłonnych lub płuc.

Ze względu na wielkość guza, gruczolaki przysadki dzieli się na:

  • mikrogruczolaki przysadki mózgowej (< 10 mm) i
  • makrogruczolaki przysadki mózgowej (> 10 mm).

Mikrogruczolaki występują częściej u kobiet, natomiast makrogruczolaki, częściej diagnozowane są u mężczyzn po 60. roku życia. Biorąc pod uwagę aktywność hormonalną, wyróżnia się: gruczolaki czynne (wydzielające jeden lub kilka hormonów) i nieczynne hormonalnie, tzw. guzy nieme.

Guzy czynne hormonalnie dzieli się, w zależności od rodzaju hormonu, który produkują na:

  • prolaktynowe – (prolactinoma) wydzielają prolaktynę, PRL;
  • somatotropowe – (somatotropinoma) wydzielają hormon wzrostu – somatotropinę, (GH, growth hormone);
  • adrenokortykotropowe –wydzielają adrenokortykotropinę, ACTH, wywołują chorobę Cushinga;
  • gonadotropowe – (gonadotropinoma) wydzielają – lutropinę i folikulotropinę – (LH, luteinizing hormone), (FSH, folicule stimulating hormon);
  • tyreotropowe – wydzielają hormon stymulujący tarczycę (TSH, thyreotropin secreting hormone).

Gruczolak przysadki mózgowej – objawy

Gruczolaki wydzielające hormon wzrostu (GH) rozwijają się powoli. Często zostają rozpoznane po kilku latach od początku rozrostu nowotworowego. Objawy gruczolaka przysadki wynikają z ucisku na okoliczne tkanki oraz z wpływu hormonów wydzielanych przez guz na gruczoły dokrewne i cały organizm. U około 80% chorych mają charakter makrogruczolaka, manifestującego się objawami neurologicznymi.

Pierwsze dolegliwości obejmują zwykle okolice nerwu wzrokowego. Z powodu ucisku guza na skrzyżowanie wzrokowe pojawiają się problemy z widzeniem, ograniczenie pola widzenia, podwójne widzenie, opadanie powiek. Występują też zaburzenia snu i czuwania, odczuwania pragnienia i łaknienia, bóle oraz zawroty głowy, zaburzenia czucia okolicy twarzy. Symptomy te często mylnie diagnozowane są jako objawy psychiczne.

Objawy związane z działaniem hormonu wydzielanego przez gruczolaka są różnorakie, zależne od typu guza:

  • prolaktinoma – to 50% przypadków gruczolaka, wywołuje zaburzenia miesiączkowania i mlekotok u kobiet, nadmierne owłosienie, utratę masy kostnej i zagrożenie osteoporozą, spadek libido i powiększenie gruczołów sutkowych u mężczyzn;
  • gruczolak wydzielający hormon wzrostu (GH) – jeśli zaczyna rozwijać się w wieku dziecięcym wywołuje gigantyzm, u dorosłych – objawy akromegalii, (powiększenie dłoni i stóp, kości żuchwy oraz języka, pogrubienie rysów twarzy, nadmierną potliwość, obniżenie barwy głosu, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, ból stawów i utratę masy kostnej, a w konsekwencji osteoporozę, osłabienie mięśni, kardiomiopatię przerostową – zwykle przerost lewej komory serca, a także bezdech senny;
  • gruczolak wydzielający ACTH – wywołuje objawy choroby Cushinga, nadczynność nadnerczy, czego symptomem są otyłość, zaokrąglenie twarzy, trądzik, rozstępy, osteoporoza, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, nadmierne owłosienie u kobiet, zaburzenia miesiączkowania, osłabienie mięśni, szczupłość kończyn, bóle kości, obniżona odporność organizmu;
  • gruczolak wydzielający TSH – wywołuje nadczynność tarczycy, chudnięcie, nadmierną potliwość, osłabienie, przyspieszone bicie serca, nerwowość, trudności z koncentracją, drżenie rąk, zaparcia i biegunki, wypadanie włosów, łamliwość paznokci, zaburzenia miesiączkowania, niepłodność, swędzące zmiany skórne;
  • guz gonadotropowy nie jest aktywny, nie wydziela hormonów, ale może prowadzić do niewydolności przysadki.

Gruczolak przysadki mózgowej – diagnostyka

Poza wykonaniem badań obrazowych mózgu, rozpoznanie gruczolaka, wymaga wykonania badań hormonalnych, takich jak:

W chorobie Cushinga zaleca się wykonać badania pomocnicze:

  • Test hamowania deksametazonem,
  • Test stymulacji kortykoliberyną,
  • Wzrost wydzielania adrenokortykotropiny i kortyzolu w surowicy,
  • Wzrost wydalania wolnego kortyzolu w moczu.

Gruczolak przysadki mózgowej – leczenie

Leczenie guzów przysadki jest wielokierunkowe. Obejmuje hormonoterapię i postępowanie operacyjne, czasem też radioterapię. Wybór strategii zależy od rodzaju guza, czy jest hormonalnie czynny czy nie, czy stwarza zagrożenie np. utratą wzroku. W przypadku guzów nieaktywnych hormonalnie, decydującym kryterium jest rozmiar.

W przypadku gruczolaków produkujących prolaktynę, leczenie operacyjne podejmuje się rzadko, ponieważ dobrze reagują na farmakoterapię.

Mikrogruczolaki przysadki – leczenie

Dobre efekty leczenia operacyjnego – wyleczenie trwałe, osiąga się w przypadku gruczolaków małych rozmiarów, wydzielających hormon wzrostu (GH) oraz mikrogruczolaków, wydzielające kortykotropinę (ACTH). W przypadku pozostałych gruczolaków skuteczność terapii skojarzonej – farmakoterapia plus leczenie operacyjne, nie jest pełna. Nawroty gruczolaka przysadki pojawiają się zwykle w okresie 4–8 lat po resekcji guza.

Radioterapia jest alternatywą dla leczenia operacyjnego, gdy okazuje się ono nieskuteczne lub niemożliwe.

W leczeniu operacyjnym guzów przysadki, powszechna jest technika usuwania guza od dołu przez przewód nosowy i zatokę klinową. W ten sposób operuje się nawet do 95% pacjentów z guzami przysadki. Powikłania zdarzają się bardzo rzadko, a cały proces przebiega w krótkotrwałym znieczuleniu ogólnym. Do zabiegu wykorzystuje się mikroskop operacyjny, który dzięki trójwymiarowemu obrazowi, pozwala rozróżnić guza i bezpiecznie usunąć, z zachowaniem nienaruszonych struktur nerwowych i naczyniowych.

Nieleczony gruczolak przysadki mózgowej

Guzy przysadki niedające objawów, wykrywane przypadkowo, pozostawia się najczęściej do obserwacji. Typowym zaleceniem jest wykonanie obrazowania metodą – MRI (magnetyczny rezonans jądrowy, NMR, nuclear magnetic resonance) co pół roku, przez dwa lata. Początkowo mogą być wskazane częstsze badania, jeżeli guz znajduje się blisko nerwów wzrokowych. Brak zmian wielkości gruczolaka po 5 latach kontroli upoważnia do zakończenia obserwacji.

Chorych uprzedza się o ryzyku wystąpienia krwotoku, który może powodować pogorszenie lub utratę wzroku, zaburzenia czynności podwzgórza lub niedoczynność przysadki. Niekiedy, nieleczony mikrogruczolak może ulec martwicy.

Gruczolak przysadki – czy jest groźny?

Gruczolak przysadki może ulec powiększeniu, powodując ucisk na tkanki otaczające, może poważnie zagrażać zdrowiu, a nawet życiu. Z tego względu pacjent powinien dostosować się do zaleceń lekarza, gdyż guz z czasem ulegający powiększeniu, nasila dolegliwości i powoduje zmiany, które mogą być nieodwracalne.

Autor: Dr n. med. Iwona Radecka

Bibliografia:

  1. Rozpoznawanie i leczenie gruczolaków przysadki mózgowej. Lleva R.R, Inzucchi S.E, Onkologia po Dyplomie, 2011; 8(2), cyt. za: Current Opinion in Oncology 2011; 23: 53-60.
  2. Guzy okolicy podwzgórzowo-przysadkowej. Nowacki P, Polski Przegląd Neurologiczny 2009; 5(1): 7–12.
  3. Postępy w diagnostyce obrazowej przysadki mózgowej i okolicy okołosiodłowej. Bladowska J, Sokolska V, Czapiga E, Badowski R, Koźmińska U, Moroń K, Adv Clin Exp Med 2004; 13(4): 709–717.
Powiązane pakiety

e-PAKIET BADAŃ HORMONALNYCH DLA KOBIET
Badania z pakietu warto wykonać: W diagnostyce zaburzeń hormonalnych powodujących: nieprawidłowości w cyklu menstruacyjnym, problemy z zajściem w ciążę, problemy dermatologiczne w postaci zmian wypryskowych lub wypadania włosów, chwiejność emocjonalną. W kontroli leczenia i monitorowaniu zaburzeń hormonalnych. Profilaktycznie, do oceny pracy układu hormonalnego. Dedykowany dla: Kobiet przed menopauzą Pamiętaj przed pobraniem:  Pobrania krwi należy dokonać między 1. a 3. dniem cyklu miesięcznego. Do punktu pobrań zgłoś się w godzinach porannych, możesz być po posiłku. Przed pobraniem krwi unikaj wysiłku i stresu. Czas oczekiwania na wyniki e-pakietu w większości laboratoriów wynosi 2 dni robocze.* Hormony – rola w organizmie: Hormony, to substancje produkowane przez gruczoły układu dokrewnego. Ich działanie jest wielokierunkowe. Wpływają m.in. na wzrost i dojrzewanie organizmu, wygląd skóry i włosów, regulują tempo metabolizmu, odgrywają ogromną rolę w procesie rozmnażania. JAKIE BADANIA NA ZABURZENIA HORMONALNE? e-PAKIET HORMONALNY DLA KOBIET uwzględnia szeroką gamę badań, umożliwiających diagnostykę zaburzeń hormonalnych: FSH, LH, Prolaktyna, TSH, Estradiol, Testosteron, DHEA-SO4, SHBG. Równowaga hormonalna kobiety ma kluczowy wpływ na tempo metabolizmu, prawidłowość cykli miesięcznych, płodność, ale także wygląd i samopoczucie. Przybieranie lub utrata na wadze - nieuzasadnione zmianą diety, problemy dermatologiczne, wahania nastroju, uczucie zimna lub nadmierna potliwość oraz problemy z poczęciem potomstwa mogą wynikać z nawet minimalnego rozchwiania hormonalnego. Badania uwzględnione w pakiecie pozwalają na przekrojowe spojrzenie na gospodarkę hormonalną kobiety. Obejmują pomiar zarówno hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową, nadnercza i jajniki oraz pomiar stężenia białka, wiążącego hormony płciowe. Hormony przysadkowe: mają za zadanie nadzorować pracę gruczołów podległych, m.in. tarczycy, nadnerczy i jajników. Należą do nich uwzględnione w pakiecie FSH (hormon folikulotropowy), LH (hormon luteinizujący), PRL (prolaktyna) i TSH (hormon tyreotropowy). FSH jest najważniejszym hormonem pierwszej fazy cyklu miesięcznego, czyli okresu od rozpoczęcia krwawienia aż do owulacji. Znajomość stężenia FSH jest istotna w ocenie rezerwy jajnikowej, diagnostyce nieprawidłowej funkcji jajników i zaburzeń miesiączkowania. Nieprawidłowe uwalnianie FSH z przysadki może być przyczyną zatrzymywania wody w organizmie, nadwagi, zaburzeń nastroju, a nawet depresji. LH jest hormonem dominującym w drugiej fazie cyklu miesięcznego, rozpoczynającej się po owulacji. Nieprawidłowe stężenia LH mogą objawiać się zaburzeniami płodności, nieregularną miesiączką, tyciem, trądzikiem i zarostem na twarzy. Charakterystyczne są dla schorzeń typu: zespół policystycznych jajników (PCOS) i niewydolność jajników. PRL reguluje funkcję gruczołów rozrodczych i odpowiada za proces laktacji. Nieprawidłowy poziom PRL może być przyczyną niepłodności, mlekotoku i napięcia psychicznego. Nieprawidłowe, wysokie stężenie PRL bywa skutkiem przeciążenia fizycznego i umysłowego oraz niepożądanym efektem zażywania leków (przeciwdepresantów, nadciśnieniowych, zobojętniających). TSH to hormon nadzorujący pracę tarczycy. Obserwowane zmiany w stężeniu TSH wyprzedzają w czasie zmianę stężenia hormonów produkowanych przez samą tarczycę, a charakter tych zmian pozwala na rozpoznanie nadczynności lub niedoczynności gruczołu, czyli stanów o bezpośrednim wpływie na regularność cykli miesięcznych, płodność, wygląd i równowagę emocjonalną kobiety. E2 (Estradiol) produkowany w jajnikach reguluje dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, wpływa na grubość błony śluzowej macicy, ale również na układ kostno – szkieletowy. Nieprawidłowy poziom E2 może objawiać się zaburzeniami w dojrzewaniu i miesiączkowaniu, zatrzymywaniem wody w organizmie, osłabieniem struktury kości, pogorszeniem kondycji skóry i włosów, depresją i stanami lękowymi. Testosteron w organizmie kobiety wydzielany jest w niewielkim stopniu w jajnikach i korze nadnerczy. Nieprawidłowe, wysokie stężenie testosteronu może objawiać się: zaburzeniami miesiączkowania, owłosieniem w nietypowych dla kobiety miejscach, trądzikiem oraz przybieraniem na wadze. DHEA-SO4 produkowany jest w nadnerczach i jajnikach jako prekursor hormonów płciowych. Z tego powodu znajomość jego stężenia istotna jest w kontekście badania poziomu innych hormonów - FSH, LH, PRL, E2 i testosteronu. Nieprawidłowy poziom DHEA-SO4 może być przyczyną nieregularnego miesiączkowania i niepłodności, nadmiernego owłosienia, zmniejszenia gruczołów sutkowych, trądziku, świądu skóry, nadmiernej potliwości, przetłuszczania skóry i włosów. SHBG jest białkiem wiążącym hormony płciowe, głównie testosteron (98%) i w mniejszym zakresie E2. Testosteron wiązany przez SHBG staje się nieaktywny, stąd stężenie SHBG wykorzystywane jest do obliczenia ilości testosteronu aktywnego. Wynik badania pomocny jest w procesie diagnozowania zaburzeń miesiączkowania, niepłodności, trądziku i hirsutyzmu (nadmiernego owłosienia). Zestawienie wyników badań uwzględnionych w e-pakiecie pakiecie pozwala nie tylko na ocenę funkcji układu hormonalnego kobiety, ale także na wskazanie przyczyny diagnozowanych zaburzeń. Ze względu na szereg wzajemnych zależności występujących w układzie hormonalnym i wieloczynnikowy charakter podłoża chorób endokrynologicznych, uzyskane wyniki badań należy skonsultować z lekarzem.   Cennym uzupełnieniem pakietu hormonalnego dla mężczyzn jest e-PAKIET HORMONALNY UZUPEŁNIAJĄCY - Kortyzol, Insulina, Witamina D, który jest dostępny w cenie obniżonej o 25% TUTAJ.   *Czas prezentowany jest w dniach roboczych i może ulec zmianie ze względu na uwarunkowania laboratoryjne i nie stanowi zobowiązania do realizacji usługi w tym czasie. Informację o przewidywanym czasie wykonania wszystkich badań objętych pakietem, zależnie od wybranego punktu pobrań, można sprawdzić na podstronach poszczególnych badań, wybierając placówkę realizacji lub kontaktując się z infolinią.

e-PAKIET HORMONALNY DLA MĘŻCZYZN
Dedykowany dla: Mężczyzn w każdym wieku Wskazany: → W diagnostyce zaburzeń hormonalnych powodujących: niepłodność, zaburzenia erekcji, spadek popędu seksualnego, utratę masy mięśniowej, osteoporozę, wahania masy ciała, chwiejność emocjonalną, pogorszenie ogólnego stanu zdrowia → W kontroli leczenia i monitorowaniu zaburzeń hormonalnych. → Profilaktycznie, do oceny pracy układu hormonalnego. Pamiętaj przed pobraniem: *Na pobranie należy zgłosić się w godzinach porannych. *Do punktu pobrań zgłoś się na czczo. *Przed pobraniem krwi unikaj wysiłku i stresu. Hormony – rola w organizmie Hormony są substancjami o wielokierunkowym działaniu, produkowanymi przez gruczoły układu dokrewnego. Odpowiadają za płodność, masę mięśniową i wytrzymałość kości, regulują także tempo metabolizmu. Jakie badania hormonalne u mężczyzn? e-PAKIET HORMONALNY DLA MĘŻCZYZN uwzględnia szeroką gamę badań, umożliwiających diagnostykę zaburzeń hormonalnych: FSH, LH, Testosteron wolny i całkowity, SHBG, Prolaktyna, TSH, fT4. Równowaga hormonalna ma kluczowy wpływ na aktywność seksualną i płodność mężczyzny, tempo metabolizmu, ale także wygląd ciała i samopoczucie. Przybieranie lub utrata na wadze - nieuzasadnione zmianami w diecie, zaburzenia erekcji, wahania nastroju, spadek masy mięśniowej lub nadmierna potliwość oraz problemy z poczęciem potomstwa mogą wynikać z nawet minimalnego rozchwiania hormonalnego. Badania uwzględnione w pakiecie w sposób przekrojowy podchodzą do gospodarki hormonalnej mężczyzny. Obejmują pomiar zarówno hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową, jądra i tarczycę, jak i pomiar stężenia białka wiążącego hormony płciowe. Wyniki badań hormonalnych u mężczyzn uwzględnionych w e-pakiecie pozwalają na różnicowanie typów hipogonadyzmu (zmniejszonego wydzielania hormonów płciowych), diagnostykę przyczyn niepłodności i innych niepokojących mężczyznę dolegliwości. Poznaj znaczenie uwzględnionych w e-pakiecie badań hormonalnych u mężczyzn: FSH i LH są hormonami produkowanymi w przysadce mózgowej, nadzorującymi pracę jąder. Odpowiadają za właściwy przebieg procesu spermatogenezy (wytwarzania plemników) przez wpływ na komórki Leydiga (produkujące testosteron) i komórki Sertolego (regulujące poziom testosteronu w kanaliku nasiennym). Nieprawidłowe stężenia tych hormonów mogą odpowiadać za nieefektywną spermatogenezę i w konsekwencji złe parametry nasienia, trudności w poczęciu potomstwa, problemy z erekcją, ale także za obniżony nastrój, a nawet depresję. Testosteron całkowity i wolny, SHBG Produkowany w jądrach testosteron jest głównym męskim hormonem odpowiedzialnym za charakterystyczne dla płci cechy, takie jak typ owłosienia, budowa ciała czy barwa głosu. Odpowiada również za poziom libido, przebieg procesu spermatogenezy i płodność. Dodatkowo stymuluje erytropoezę, czyli produkcję krwinek czerwonych. Obniżenie poziomu testosteronu (obserwowane u mężczyzn najczęściej wraz z wiekiem) wiąże się ze zmniejszeniem libido, utratą gęstości kości, spadkiem masy mięśniowej oraz przybieraniem na wadze. Stanowi również przyczynę niepłodności. Nieprawidłowe stężenie testosteronu całkowitego może wynikać ze zmniejszonej syntezy białka SHBG, stąd badanie stężenia białka SHBG oraz oznaczenie testosteronu wolnego są cennym uzupełnieniem e-pakietu. PRL (prolaktyna) jest hormonem przysadkowym, który odpowiada za stymulację jąder do produkcji testosteronu i aktywność seksualną mężczyzny. Nieprawidłowy, niski poziom PRL może być przyczyną zaburzeń erekcji i wytrysku, pogorszenia jakości nasienia i zmniejszenia poziomu testosteronu. Wysokie stężenie PRL zmniejsza popęd seksualny oraz może prowadzić do ginekomastii, czyli powiększenia piersi. Za wysokie stężenie PRL często odpowiada narażenie na długotrwały stres, nieprawidłowa praca tarczycy lub zażywane leki (przeciwdepresyjne, hipotensyjne i zobojętniające kwas żołądkowy). TSH i fT4 TSH to przysadkowy hormon nadzorujący pracę tarczycy; fT4 jest hormonem produkowanym bezpośrednio przez tarczycę. Wzajemne zależności między stężeniami tych hormonów pozwalają na rozpoznanie pierwotnych lub wtórnych zaburzeń o charakterze nadczynności lub niedoczynności tarczycy. Zaburzenia te wiążą się z bezpośrednim wpływem na metabolizm (odpowiednio utrata lub przybieranie na wadze, sucha skóra lub nadpotliwość, zaparcia lub biegunki), syntezę białka SHBG, jakość nasienia (zmiana w ilości i ruchliwości plemników), płodność i równowagę emocjonalną.   Zestawienie wyników badań uwzględnionych w e-pakiecie pozwala na ocenę funkcji układu hormonalnego mężczyzny oraz na wskazanie przyczyny diagnozowanych zaburzeń. Ze względu na wzajemne zależności występujące w układzie hormonalnym i wieloczynnikowy charakter podłoża zaburzeń endokrynologicznych, uzyskane wyniki badań należy skonsultować z lekarzem.   Cennym uzupełnieniem pakietu hormonalnego dla mężczyzn jest e-PAKIET HORMONALNY UZUPEŁNIAJĄCY - Kortyzol, Insulina, Witamina D, który jest dostępny w cenie obniżonej o 20% TUTAJ.
Powiązane badania

ACTH
ACTH. Adrenokortykotropina. Ilościowe oznaczenie poziomu hormonu ACTH  w krwi, pomocne w diagnostyce niedoczynności i nadczynności kory nadnerczy w diagnostyce różnicowej zaburzeń poziomu kortyzolu.

Kortyzol - test stymulacji synacthenem
Kortyzol – test stymulacji  Synacthenem, test w krwi pomocny w diagnostyce niedoczynności kory nadnerczy.   

FT4
Kliniczna ocena stanu czynnościowego tarczycy - diagnostyka i monitorowanie leczenia chorób tarczycy. 

TSH
TSH. Oznaczenie stężenia TSH (hormon tyreotropowy, tyreotropina) jest najczulszym badaniem wykrywającymi zaburzenia czynności tarczycy (łącznie z zaburzeniami bezobjawowymi) oraz umożliwiającym monitorowanie i  ocenę skuteczności leczenia niedoc

Prolaktyna
Diagnostyka zaburzeń owulacji i miesiączkowania u kobiet. Diagnostyka przyczyn mlekotoku, spadku libido i niepłodności u kobiet i mężczyzn. Diagnostyka chorób przysadki. 
Tagi