Skala Tannera – czym jest i jak ocenia się etapy dojrzewania płciowego?

Dojrzewanie to jeden z najważniejszych etapów w rozwoju dziecka, a jego przebieg może znacząco się różnić u poszczególnych osób. Aby lekarze mogli obiektywnie ocenić tempo tych zmian, stosują standaryzowane narzędzie – skalę Tannera. Pozwala ona w pięciu prostych stopniach określić, na jakim etapie rozwoju płciowego znajduje się dziecko i czy proces ten przebiega prawidłowo.

Czym jest skala Tannera?

Okres dojrzewania to czas intensywnych zmian w organizmie, które obejmują zarówno rozwój fizyczny, jak i dojrzewanie płciowe. Tempo tych przemian jest różne u poszczególnych dzieci, dlatego lekarze posługują się standaryzowanymi narzędziami, aby ocenić, czy rozwój przebiega prawidłowo. Jednym z najczęściej stosowanych systemów klasyfikacyjnych jest skala Tannera, zwana również skalą dojrzewania płciowego. Opracował ją w latach 60. XX wieku brytyjski pediatra i endokrynolog James Mourilyan Tanner, badając rozwój dzieci i młodzieży w długoterminowych obserwacjach klinicznych.

Skala Tannera jest pięciostopniową klasyfikacją opisującą kolejne etapy dojrzewania u dziewcząt i chłopców. Ocenia się w niej rozwój zewnętrznych narządów płciowych, owłosienia łonowego oraz w przypadku dziewcząt – rozwój piersi, a u chłopców – powiększanie się jąder i prącia. Dzięki temu możliwe jest porównanie indywidualnego tempa dojrzewania dziecka z populacyjnymi normami i szybkie wychwycenie ewentualnych zaburzeń.

Dlaczego skala Tannera jest ważna?

Skala Tannera stanowi jedno z podstawowych narzędzi w praktyce pediatrycznej i endokrynologicznej. Pozwala nie tylko określić aktualny etap rozwoju płciowego, lecz także zaplanować dalszą diagnostykę i monitorowanie dziecka. Zbyt wczesne dojrzewanie bywa objawem przedwczesnego pokwitania, natomiast jego znaczne opóźnienie może świadczyć o niedoborze hormonów płciowych lub innych zaburzeniach endokrynologicznych.

Oprócz zastosowania klinicznego, skala Tannera jest również szeroko wykorzystywana w badaniach naukowych dotyczących rozwoju dzieci i młodzieży, a także w medycynie sportowej i w planowaniu leczenia przewlekłych chorób u młodych pacjentów. Wczesne lub opóźnione dojrzewanie może bowiem wpływać na kondycję fizyczną, gęstość mineralną kości, a nawet rozwój emocjonalny i psychiczny.

Skala Tannera u dziewcząt

W przypadku dziewcząt ocenia się dwa podstawowe elementy: rozwój piersi oraz owłosienia łonowego.

Rozwój piersi:

• W pierwszym stopniu (Tanner I) nie obserwuje się żadnych oznak dojrzewania, piersi mają wygląd dziecięcy.
• W drugim stopniu (Tanner II) pojawia się tzw. pączek sutkowy – sutek i otoczka lekko się uwypuklają, co jest pierwszym sygnałem rozpoczynającego się pokwitania.
• W kolejnych etapach piersi stopniowo się powiększają, a otoczka i sutek wyraźnie się uwypuklają.
• W piątym stopniu (Tanner V) piersi osiągają dojrzałą, kobiecą formę.

Owłosienie łonowe:

• Początkowo brak owłosienia (Tanner I).
• Na drugim etapie pojawiają się pierwsze delikatne włosy, zwykle proste i miękkie.
• W trzecim i czwartym stopniu owłosienie staje się coraz gęstsze, ciemniejsze i kręcone.
• Na piątym etapie osiąga ono rozkład typowy dla dorosłej kobiety, obejmując cały wzgórek łonowy.

Warto podkreślić, że u dziewcząt proces dojrzewania zwykle rozpoczyna się między 8. a 13. rokiem życia, a jednym z jego najważniejszych momentów jest wystąpienie pierwszej miesiączki, czyli menarche.

📌 Przeczytaj: Dojrzewanie dziewczynek – etapy, dolegliwości i badania kontrolne, które warto wykonać

Skala Tannera u chłopców

U chłopców ocenia się przede wszystkim rozwój narządów płciowych oraz owłosienia łonowego.

Narządy płciowe:

• Na pierwszym etapie (Tanner I) jądra i prącie mają dziecięce rozmiary.
• Drugi stopień charakteryzuje się powiększeniem jąder, które jest jednym z najwcześniejszych objawów dojrzewania.
• Na kolejnych etapach stopniowo rośnie zarówno prącie, jak i moszna, a barwa skóry moszny staje się ciemniejsza.
• Na piątym etapie narządy płciowe mają już wygląd typowy dla dorosłego mężczyzny.

Owłosienie łonowe:

• Podobnie jak u dziewcząt, na pierwszym etapie owłosienie nie występuje.
• Drugi stopień to pojawienie się pierwszych włosów, zazwyczaj u podstawy prącia.
• W miarę przechodzenia do kolejnych etapów owłosienie staje się gęstsze i ciemniejsze, a w stopniu piątym osiąga pełny rozkład, typowy dla mężczyzny.

Chłopcy zazwyczaj rozpoczynają dojrzewanie między 9. a 14. rokiem życia, średnio 2 lata później niż dziewczęta.

📌 Sprawdź: Etapy dojrzewania u chłopców. Pierwsze objawy, etapy i badania kontrolne

Jak ocenia się skalę Tannera?

Ocenę skali Tannera przeprowadza lekarz, najczęściej pediatra lub endokrynolog dziecięcy, podczas badania fizykalnego. Polega ona na wzrokowej i palpacyjnej ocenie narządów płciowych, piersi oraz owłosienia. Badanie jest szybkie i bezbolesne, choć wymaga delikatności oraz odpowiedniego podejścia do młodego pacjenta, ponieważ dotyczy sfer intymnych.

📌 Sprawdź e-Pakiet badań dla nastolatków.

Skala Tannera jest narzędziem subiektywnym, dlatego doświadczenie lekarza odgrywa istotną rolę w prawidłowej ocenie. Aby zwiększyć precyzję, czasami stosuje się dodatkowe metody wspierające, takie jak pomiar objętości jąder przy pomocy orchidometru Pradera czy badania laboratoryjne oceniające stężenie hormonów płciowych (estradiolu, testosteronu, LH, FSH). Uzupełniająco wykonuje się także morfologię krwi czy badania obrazowe, np. ocenę wieku kostnego na podstawie zdjęcia rentgenowskiego dłoni i nadgarstka.

Zaburzenia dojrzewania a skala Tannera

Skala Tannera ma ogromne znaczenie w diagnostyce zaburzeń dojrzewania, ponieważ pozwala precyzyjnie określić, czy rozwój płciowy przebiega zgodnie z normą wiekową, czy też występują odchylenia. Zaburzenia mogą przyjmować formę zarówno przedwczesnego dojrzewania, jak i jego opóźnienia.

Jeżeli dziecko zaczyna wykazywać oznaki dojrzewania wcześniej niż przeciętnie – przed 8. rokiem życia u dziewcząt i przed 9. u chłopców – mówi się o przedwczesnym pokwitaniu (pubertas praecox). Taki stan bywa spowodowany nadmierną produkcją hormonów płciowych, obecnością guzów o aktywności endokrynnej czy zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego, chociaż czasami występuje samoistnie, bez uchwytnej przyczyny. Wczesne dojrzewanie może wiązać się z niższym ostatecznym wzrostem dorosłego, a także z obciążeniami natury psychologicznej, ponieważ dziecko rozwija się szybciej niż jego rówieśnicy.

Brak objawów dojrzewania w przewidywanym wieku wskazuje z kolei na opóźnione pokwitanie. O opóźnieniu mówi się, gdy u dziewcząt w wieku 13 lat nie pojawiły się żadne cechy dojrzewania, a u chłopców w wieku 14 lat nadal obserwuje się obraz Tanner I. Przyczyną bywa niedobór gonadotropin, zaburzenia pracy przysadki lub podwzgórza, wady wrodzone gonad, choroby przewlekłe (np. celiakia, mukowiscydoza, choroby nerek), a także uwarunkowania genetyczne. W praktyce klinicznej często odróżnia się konstytucyjne opóźnienie wzrastania i dojrzewania, które jest łagodnym wariantem rozwoju, od poważniejszych patologii wymagających leczenia.

Skala Tannera odgrywa również istotną rolę w monitorowaniu postępów terapii. U dzieci leczonych hormonami płciowymi lub poddanych leczeniu hamującemu przedwczesne dojrzewanie, regularna ocena stopnia rozwoju pozwala lekarzowi kontrolować tempo przemian i dostosowywać dawki leków. Obserwowanie, czy dziecko przechodzi z jednego etapu do kolejnego w odpowiednich odstępach czasu, jest istotne dla właściwego prowadzenia terapii.

Warto podkreślić, że skala Tannera nie tylko wskazuje obecność zaburzeń, ale także pozwala na ich szczegółowe różnicowanie. Przykładowo, sytuacja, w której u dziewczynki rozwój piersi postępuje zgodnie z etapami Tannera, ale nie pojawia się owłosienie łonowe, może sugerować inne mechanizmy zaburzeń hormonalnych niż w przypadku harmonijnego, ale przedwczesnego pokwitania. U chłopców z kolei rozbieżność pomiędzy rozmiarem jąder a rozwojem prącia może naprowadzić lekarza na konkretne zaburzenie endokrynologiczne.

Znaczenie psychologiczne i społeczne

Warto zauważyć, że skala Tannera odnosi się nie tylko do medycznych aspektów dojrzewania, ale ma również znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka. Dzieci, które dojrzewają znacznie szybciej lub wolniej niż ich rówieśnicy, mogą doświadczać problemów emocjonalnych i społecznych. Zbyt wczesne dojrzewanie u dziewcząt wiąże się niekiedy z większym ryzykiem obniżonej samooceny czy zaburzeń odżywiania, natomiast u chłopców opóźnione pokwitanie bywa powodem kompleksów i izolacji rówieśniczej. Dlatego ocena stopnia dojrzewania według Tannera powinna iść w parze ze wsparciem psychologicznym, rozmową z dzieckiem i jego rodzicami oraz edukacją dotyczącą zmian związanych z dorastaniem.

A: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela