Jakie są przyczyny i objawy nietolerancji laktozy?

Nietolerancja laktozy to rodzaj nadwrażliwości pokarmowej. Jej objawy występują po spożyciu produktów, które zawierają ten cukier. Dolegliwości wynikają ze zmniejszonej aktywności jednego z enzymów trawiennych – laktazy – i najczęściej dotyczą układu pokarmowego. Należą do nich np.: wzdęcia, ból brzucha, biegunka i wymioty. Nietolerancja pokarmowa występuje niezależnie od wieku, zarówno u niemowląt, jak i u dorosłych. Dowiedz się więcej, jak można rozpoznać i zbadać „uczulenie” na laktozę.

Nietolerancja a uczulenie

W języku potocznym terminy „nadwrażliwość”, „uczulenie”, „alergia” i „nietolerancja” są używane wymiennie. Jednak każda z określanych nimi reakcji powstaje na drodze innych mechanizmów i może, choć nie musi, dawać różne objawy.

Nadwrażliwość pokarmowa rozwija się w wyniku:

• zaburzeń o podłożu immunologicznym –powodowanych niewłaściwym działaniem układu odpornościowego, jak w przypadku alergii zależnej od przeciwciał IgE, niekiedy o charakterze anafilaksji,, czy autoimmunizacyjnej celiakii;
• reakcji nieimmunologicznych, które przyjmują postać nietolerancji pokarmowej. Mogą one wynikać z nieprawidłowego działania metabolizmu (np. w przypadku nietolerancji laktozy), zatrucia toksynami i związkami chemicznymi czy występować podczas przyjmowania niektórych leków lub być efektem intensywnej antybiotykoterapii.

Czym jest laktoza?

Laktoza należy do grupy węglowodanów. Jest dwucukrem, co oznacza, że jej cząsteczka składa się z dwóch cukrów prostych, w tym wypadku glukozy i galaktozy.

Laktoza, cukier mlekowy, znajduje się przede wszystkim w mleku i produktach mlecznych. Występuje np. w jogurtach, lodach, czekoladzie mlecznej czy serku wiejskim. Laktozę można znaleźć nie tylko w mleku krowim i jego przetworach, lecz także np. w kozim. Dodatkowo warto wiedzieć, że serwatka, która jest stosowana jako dodatek do wielu produktów spożywczych, w tym np. do deserów, batoników, płatków śniadaniowych, też może zawierać pewne ilości tego cukru.

Jakie są przyczyny nietolerancji laktozy?

Laktoza jest rozkładana przez enzym trawienny, laktazę (β-D-galaktozydazę) do glukozy i galaktozy, które są następnie wchłaniane do krwi. Objawy nietolerancji laktozy są skutkiem niecałkowitego rozkładu tego cukru w obrębie jelita cienkiego. Jego obecność bowiem zaburza środowisko układu trawiennego, proces trawienia i pracę układu pokarmowego.

Nietolerancja laktozy może występować w różnych postaciach w zależności od momentu pojawienia się objawów. Są nimi:

• forma pierwotna, czyli wrodzona alaktazja, która daje pierwsze objawy już u niemowląt. Należą do nich: ciężka biegunka, odwodnienie i postępujące niedożywienie. Za rozwój choroby odpowiada brak lub niedobór enzymu laktazy w rąbku jelita cienkiego, mimo że struktura błony śluzowej jelita pozostaje prawidłowa. Wrodzona alaktazja występuje jednak bardzo rzadko;
• hipolaktazja typu dorosłych – ujawnia się po ukończeniu 3. roku życia i charakteryzuje się postępującym zanikiem wytwarzania enzymu;
• niedobór laktazy, który może występować także w przebiegu chorób przewodu pokarmowego. Dochodzi wówczas do uszkodzenia ściany jelita cienkiego, a wraz z nim do zaburzenia czynności enzymu. Objawy nietolerancji laktozy mogą zatem towarzyszyć celiakii, nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, chorobie Leśniowskiego-Crohna, alergiom pokarmowym czy stanowić jaktrogennymi efektami  chemioterapii.

Jakie są objawy nietolerancji laktozy?

Dolegliwości związane z nietolerancją laktozy dotyczą głównie układu pokarmowego. Laktoza nie ulega wchłanianiu. Nierozłożone cząsteczki  laktozy  powodują napływ wody i elektrolitów do jelita cienkiego. Dwucukier podlega fermentacji przez bakterie flory jelitowej, co przyczynia się do powstawania gazu w przewodzie pokarmowym. W efekcie nietolerancji laktozy towarzyszą zwykle: ból brzucha, biegunka, nudności, wymioty, wzdęcia i nadmierne wydzielanie gazów. Osoby z hipolaktazją typu dorosłych w ograniczonym stopniu zachowują zdolność do trawienia dwucukru, dlatego niewielkie ilości produktów mlecznych nie powodują u nich żadnych objawów.

Niedobór enzymu może mieć charakter nabyty i wynikać z uszkodzenia struktury błony śluzowej jelita cienkiego w przebiegu innego zaburzenia. Wówczas oprócz wymienionych objawów pojawiają się także dolegliwości, które są charakterystyczne dla choroby podstawowej.

W przebiegu nietolerancji laktozy rzadko obecne są symptomy ze strony pozostałych układów. W odróżnieniu od innych rodzajów nadwrażliwości pokarmowych, a zwłaszcza tych o podłożu immunologicznym, dolegliwości skórne czy ze strony układu oddechowego są mało charakterystyczne. Z tego powodu wysypka, obrzęk czy duszność po spożyciu pokarmu, który zawiera laktozę, wskazują raczej na problem innego pochodzenia, np. na alergię.

Objawy nietolerancji laktozy u niemowląt i dzieci są takie same jak u dorosłych. Trzeba jednak podkreślić, że niezdiagnozowana nadwrażliwość pokarmowa u noworodków może być bezpośrednią przyczyną groźnych zaburzeń równowagi wodno-elektrolitowej, co prowadzi niekiedy do odwodnienia, a nawet do śmierci dziecka.

Jak można rozpoznać uczulenie na laktozę?

Objawy ze strony układu pokarmowego, które pojawiają się po spożyciu mleka lub nabiału po wykluczeniu alergii mogą nasuwać podejrzenie nietolerancji laktozy. Ostateczne rozpoznanie stawia jednak lekarz po wykonaniu badań, które pomogą potwierdzić diagnozę.

Diagnostyka obejmuje zwykle:

• próbę eliminacji i prowokacji laktozą, która polega na stosowaniu diety bezlaktozowej do czasu ustąpienia objawów (zwykle około 2 tygodni). Jeżeli po ponownym spożyciu produktów mlecznych powrócą dolegliwości, wynik postępowania potwierdza zależność między zaburzeniem trawienia laktozy a występowaniem symptomów;
• test oddechowy z oceną stężenia wodoru w wydychanym powietrzu, który jest przeprowadzany po spożyciu laktozy.

Rzadziej nietolerancja laktozy wymaga potwierdzenia w bardziej specjalistycznych badaniach, obejmujących :

• określanie pH stolca (parametr określany w podstawowym badaniu stolca),
• endoskopię,
• badanie molekularnego polimorfizmu genu laktazy.

Jak wygląda postępowanie w nietolerancji laktozy?

Objawy nietolerancji laktozy są związane z zaburzeniem procesu trawienia cukru. Z tego powodu podstawą leczenia schorzenia jest dieta. Powinna ona wykluczać lub znacznie ograniczać żywność, która zawiera laktozę, a przede wszystkim mleko i nabiał.

Niemowlęta ze stwierdzoną nadwrażliwością na omawiany dwucukier nie mogą być karmione piersią ani klasycznymi preparatami mleka modyfikowanego. Mleko matki i większość mieszanek dla najmłodszych zawiera laktozę, dlatego dobrym wyborem będą specjalne produkty przeznaczone dla dzieci z tym schorzeniem.

Całkowite ograniczenie produktów mlecznych może prowadzić do niedoboru wapnia, witaminy D, białka i składników mineralnych, np. magnezu, fosforu i cynku. Z tego powodu osoby, które stosują taką dietę, powinny suplementować brakujące składniki odżywcze. Pomoże to zapobiec krzywicy u dzieci i osteoporozie u dorosłych. Pacjenci z nietolerancją laktozy mogą także włączyć do swojego jadłospisu produkty oznaczone jako „bezlaktozowe”. Mleko i nabiał są często zastępowane przez napoje roślinne i ich przetwory fortyfikowane w wapń. Wreszcie pacjenci mogą suplementować brakujący enzym – laktazę – bezpośrednio przed spożyciem produktów, które zawierają laktozę.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. A. Szilagyi, N. Ishayek, Lactose Intolerance, Dairy Avoidance, and Treatment Options, “Nutrients” 2018, nr 10.
2. M.J. Alkalay, Nutrition in Patients with Lactose Malabsorption, Celiac Disease, and Related Disorders, “Nutrients” 2022, nr 14, s. 2.
3. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s.1233−1238.