Zatrucie rtęcią – jakie są objawy, niezbędne badania i metody leczenia?

Rtęć jest metalem, który w przeszłości był wykorzystywany, m.in.  do produkcji niektórych urządzeń pomiarowych, np. termometrów. Związki, których używano do wytwarzania sprzętów dla gospodarstwa domowego, charakteryzowały się niższą toksycznością. Z tego powodu jednorazowe połknięcie porcji metalicznej rtęci najczęściej nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia. Jednak w niektórych postaciach metal ten przyczynia się do powstawania przewlekłych uszkodzeń narządów. Dowiedz się więcej, jakie objawy może nieść za sobą zatrucie rtęcią.

Czym jest rtęć?

Rtęć należy do metali, ale jako jedyna z tej grupy w temperaturze pokojowej występuje w stanie płynnym. Charakteryzuje się także dużą lotnością w znaczeniu potocznym, czyli  łatwo przechodzi do postaci gazowej.

Rtęć, zarówno w formie  pary, jak i cieczy, może tworzyć związki chemiczne, które są toksyczne. Najbardziej niebezpieczne pod tym względem są związki organiczne. Natomiast najszybciej do organizmu człowieka rtęć dostaje się w postaci pary . 1g rtęci ze zbiorniczka termometru może skazić powietrze w małym pokoju. Cząsteczki gazu łatwo bowiem wchłaniają się przez drogi oddechowe. Z tego powodu mogą przenikać do krwi i tkanek w większym stężeniu niż w przypadku formy ciekłej.

Gdzie wykorzystywana jest rtęć?

W przeszłości rtęć była stosowana m.in. do produkcji niektórych urządzeń oraz w stomatologii. Obecnie ze względu na toksyczne właściwości została zastąpiona przez inne surowce. Mimo to elementy wykonane z tego metalu wciąż mogą być obecne w otoczeniu. Rtęć znajduje się m.in. w:

• urządzeniach pomiarowych, m.in. w termometrach, barometrach i manometrach;
• pompach próżniowych;
• niektórych lampach, tzw. świetlówkach;
• amalgamatowych plombach dentystycznych ;
• laboratoriach, gdzie jej związki są stosowane jako odczynniki chemiczne;
• środkach ochrony roślin;
• preparatach służących do dezynfekcji.

Ostre zatrucia spowodowane związkami rtęci, które były używane w przemyśle czy w medycynie, stanowiły rzadkość. Jednak np. termometry najczęściej miały szklaną obudowę, przez co łatwo ulegały zniszczeniu. Uwolniona rtęć w postaci płynnej w małym stopniu wchłania się do organizmu. Z tego powodu nie stanowi ona zagrożenia, nawet jeśli dostanie się do przewodu pokarmowego, układu oddechowego czy ma kontakt ze skórą. Jednak związki rtęci w postaci pary mogą odkładać się m.in. w ośrodkowym układzie nerwowym, krwinkach czerwonych, wątrobie, śledzionie czy nerkach i powodować odległe konsekwencje dla zdrowia.

Zatrucie rtęcią – jakie mogą być objawy zatrucia?

Toksyczność rtęci zależy m.in. od jej stanu skupienia czy czasu narażenia na jej działanie. Z tego względu zatrucie tym metalem może przebiegać bezobjawowo lub przyczyniać się do rozwoju poważnych powikłań wielonarządowych.

Rtęć metaliczna

Rtęć metaliczna bardzo słabo wchłania się przez skórę i błony śluzowe, np. do przewodu pokarmowego. Z tego względu w postaci płynnej nie stanowi zagrożenia, ponieważ opuszcza organizm wraz z kałem w niezmienionej formie.

Gdy narażenie na wdychanie oparów rtęci metalicznej trwa przez dłuższy czas, pierwiastek może gromadzić się w tkankach miękkich organizmu. Niektóre narządy, np. mózg, są szczególnie wrażliwe na toksyczne działanie tego metalu. Z tego powodu przy przewlekłej ekspozycji na metaliczną rtęć u osoby narażonej mogą pojawić się objawy neurologiczne. W zaawansowanej postaci rozwija się mikromerkurializm, czyli zespół wegetatywny, który może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia.

Do najczęstszych objawów, które pojawiają się przy długotrwałym narażeniu na rtęć metaliczną, należą:

• zmiany zachowania i zaburzenia osobowości;
• zwiększona pobudliwość;
• drżenie;
• bezsenność;
• utrata pamięci.

Objawy takie tworząc „zespół szalonego kapelusznika” obserwowane były u angielskich kapeluszników używających do obróbki filcu azotanu rtęci. Ekspozycja na opary rtęci może hamować rozwój ośrodkowego układu nerwowego płodu. Z tego powodu kobiety w ciąży powinny starać się ograniczać ryzyko kontaktu z toksycznymi substancjami.

Nieorganiczne związki rtęci

Azotan, chlorek i oksycyjanek rtęci dobrze wchłaniają się do organizmu z przewodu pokarmowego i wykazują działanie toksyczne. Przede wszystkim zaburzają działanie enzymów i receptorów w organizmie. W ten sposób hamują przemiany substancji odżywczych na poziomie komórki i mogą prowadzić do jej śmierci. Przykładowo dawka toksyczna chlorku rtęci wynosi mniej więcej od 1 do 4 gramów. Tego typu dane są bardzo powierzchowne. Prawidłowo toksyczność wyrażana jest oddzielnie dla różnych dróg wchłaniania. Przykładowo, w przypadku drogi pokarmowej (i przezskórnej) – w mg substancji na kg masy ciała; drogi oddechowej, dla par w mg substancji na l. Dla chlorku rtęci wartości tzw. oszacowanej toksyczności ostrej (ATE) dla chlorku rtęci wchłanianego droga pokarmową wynosi 210 mg/kg, przezskórną 1500 mg/kg.

Związki nieorganiczne rtęci najczęściej uszkadzają nerki i powodują miejscowe zniszczenie błony śluzowej przewodu pokarmowego. Do najczęstszych objawów zatrucia zalicza się m.in.:

• nudności i wymioty;
• metaliczny smak w ustach;
• nadżerki w jamie ustnej, gardle i przełyku, którym zwykle towarzyszą zaburzenia połykania;
• biegunka;
• dolegliwości związane z uszkodzeniem jelit;
• objawy skórne, np. złuszczające zapalenie skóry;
• ostra niewydolność nerek;
• zaburzenia funkcji układu sercowo-naczyniowego, np. tachykardia.

Dolegliwości pojawiają się zwykle krótko po kontakcie ze związkami rtęci i mogą być mocno nasilone.

Organiczne związki rtęci

Związki organiczne rtęci, a przede wszystkim metylortęć, dobrze wchłaniają się z przewodu pokarmowego do organizmu. Mogą gromadzić się w tkankach człowieka i zwierząt. Z tego powodu znaczące ilości toksycznych cząsteczek dostają się do organizmu wraz z pokarmem, np. z mięsem ryb, które żyją w skażonych wodach. Związki organiczne rtęci najczęściej prowadzą do powstawania przewlekłych uszkodzeń wielu narządów przy długotrwałym narażeniu.

Jakie badania należy wykonać przy podejrzeniu zatrucia rtęcią?

W celu potwierdzenia zatrucia można ocenić stężenie rtęci we krwi i w moczu. Dodatkowo należy kontrolować ogólny stan organizmu chorego, dlatego warto np.:

• wykonać badanie morfologii krwi;
• sprawdzić poziom kreatyniny, mocznika i glukozy w surowicy;
• kontrolować stężenie enzymów wątrobowych, które mogą wskazywać na uszkodzenie tego narządu.

Wielu informacji dostarczy także badanie ogólne moczu.

Zatrucie rtęcią – jak wygląda leczenie?

W większości przypadków zatrucie rtęcią, np. po omyłkowym połknięciu plomby amalgamatowej czy wypełnienia termometru, nie wymaga interwencji lekarza. Jeżeli jednak pojawiają się nasilone objawy, należy włączyć leczenie możliwie jak najszybciej, np.:

• przeprowadzić płukanie żołądka, jeśli od połknięcia trucizny upłynęła mniej niż godzina;
• podać odtrutkę;
• złagodzić pojawiające się dolegliwości.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. K. Jurowski, W. Piekoszewski, Toksykologia, t. 2, Toksykologia szczegółowa i stosowana, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020, s. 18–20.
2. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2013, s. 2457.