Zespół Menkesa – objawy, przyczyny, leczenie

Zespół Menkesa to rzadkie, wrodzone zaburzenie spowodowane defektem metabolizmu miedzi. Na chorobę cierpią głównie chłopcy, którzy w większości przypadków umierają w wieku kilku lat. Pierwsze symptomy schorzenia mogą być widoczne już po narodzinach, jednak pełne ich spektrum zauważalne jest po ukończeniu 2.-3. miesiąca życia. Jakie objawy mogą świadczyć o rozwoju zespołu Menkesa?

Rola miedzi w organizmie

Miedź to pierwiastek, niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dostarczany jest wraz z pożywieniem, bierze udział w wielu ważnych procesach fizjologicznych:

• uczestniczy w przyswajaniu żelaza i neutralizacji wolnych rodników;
• warunkuje utrzymanie prawidłowego poziomu syntezy kolagenu i elastyny;
• stabilizuje i chroni przed uszkodzeniem błony komórkowe;
• współuczestniczy w przesyłaniu impulsów nerwowych na poziomie syntezy neuroprzekaźników;
• wpływa na mielinizację nerwów;
• wspiera odporność organizmu, wykazuje działanie bakteriobójcze;
• ma wpływ na ekspresję genów.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/choroby-genetyczne-5-wybranych-chorob-genetycznych-i-ich-przyczyny/

Co to jest zespół Menkesa?

Zespół Menkesa, zwany chorobą Menkesa, to schorzenie wynikające z nieprawidłowego metabolizmu miedzi – u chorych zauważalny jest brak wchłaniania jonów miedzi w przewodzie pokarmowym, co prowadzi między innymi do postępującego procesu neurodegeneracyjnego oraz niekorzystnych zmian w tkance łącznej. Po raz pierwszy schorzenie zostało opisane w 1962 roku przez neurologa dziecięcego – Johna Menkesa oraz jego współpracowników.

Zespół Menkesa rozwija się w okresie noworodkowym i dotyka głównie chłopców. Jest rzadkim schorzeniem – w Europie notuje się około 1 przypadek na 300 000 urodzeń (wyższą częstość występowania choroby obserwuje się w Australii (1 dziecko na 50 000-100 000 urodzeń).

Wyróżniamy następujące typy zespołu Menkesa:

• typ ostry – klasyczna postać choroby Menkesa (95% przypadków) charakteryzująca się gwałtownym przebiegiem i złym rokowaniem;
• typ łagodny – znany jako syndrom rogu potylicznego (ang. occipital horn syndrome, OHS), cechujący się łagodniejszym przebiegiem i znacznie lepszymi rokowaniami;
• typ pośredni – obejmuje przypadki, w których występują objawy typowe dla ostrej formy, jednak długość życia jest porównywalna do typu łagodnego.

Zespół Menkesa – przyczyny

Zespół Menkesa to ciężkie, wieloukładowe schorzenie o podłożu genetycznym. Wywołany jest mutacją genu kodującego białko ATP7A (odpowiedzialne za transport miedzi) na chromosomach X. Schorzenie, sprzężone z płcią, jest dziedziczone recesywnie,. W większości przypadków chromosom ze zmutowanym genem pochodzi od matki. Chorują chłopcy, dziewczynki są bezobjawowymi nosicielami.  U 25% chorych mutacja w genie ATP7A powstaje de novo.

W klasycznej postaci choroby, funkcja genu ATP7A jest całkowicie wyłączona. Z kolei w łagodniejszych wariantach klinicznych zespołu Menkesa dochodzi jedynie do jego częściowego upośledzenia.

Zespół Menkesa – objawy

Wiele chorych dzieci rodzi się o czasie i wykazuje prawidłowe parametry urodzeniowe. Jednak schorzenie może dawać sygnały już w okresie noworodkowym – u dzieci cierpiących na klasyczną postać zespołu Menkesa obserwuje się wiele patologicznych objawów. Często występuje przepuklina pępkowa i pachwinowa oraz deformacja klatki piersiowej. W pierwszych tygodniach życia może pojawić się długotrwająca i ciężka żółtaczka noworodkowa. Dziecko miewa problemy z ssaniem oraz utrzymaniem prawidłowej temperatury ciała (hipotermia).

Typowym objawem choroby, który powinien wzbudzić niepokój, są krótkie, szorstkie, podatne na złamania, przypominające w dotyku owczą wełnę włosy. Najczęściej są one pozbawione pigmentu i charakterystycznie skręcone o 180° (chorobę czasami określa się jako schorzenie krętych włosów, ang. kinky hair disease, KHD). Dzieci z zespołem Menkesa cechuje charakterystyczny wygląd twarzoczaszki:  jasny, blady odcień skóry, mocno ograniczona mimika twarzy (tzw. amimiczna twarz), szerokie, wydatne policzki, mała żuchwa, płaski nos oraz opadające powieki.

U chorych dość szybko (bo około 2.-3. miesiąca życia) zauważalne jest zahamowanie rozwoju fizycznego i psychicznego. Bardzo charakterystyczne są objawy neurologiczne, do których należą między innymi oporne na leczenie drgawki czy napady padaczkowe. Początkowo obserwuje się osłabienie mięśniowe, w miarę rozwoju chory pojawia się spastyczność mięśniowa. Dodatkowym objawem zespołu Menkesa jest osteoporoza skutkująca podatnością kości na złamania. Dzieci mają problem ze wzrokiem, cierpią na biegunki i wymioty. Często zapadają na infekcje układu moczowego.

Liczne zaburzenia sprawiają, że dzieci mają problem z funkcjonowaniem – w większości przypadków nie potrafią nawet utrzymać pozycji siedzącej, mają problemy z oddychaniem. Z biegiem czasu ich stan się pogarsza, objawy się nasilają, doprowadzając do śmierci.

U dzieci cierpiących na łagodny typ choroby Menkesa obserwuje się znacznie lżejszy przebieg schorzenia: objawy neurologiczne są słabo nasilone lub nie występują wcale. Chorzy zmagają się natomiast z problemem hiperplastycznej skóry, skłonnością do tworzenia się siniaków, uchyłkami pęcherza moczowego oraz nieprawidłowościami w budowie układu kostno-stawowego.

Zespół Menkesa – diagnostyka

Wstępną diagnozę stawia się na podstawie objawów klinicznych obserwowanych u chorego dziecka – szczególny niepokój powinno wzbudzić pojawienie się typowych zmian we włosach. Jednym z podstawowych badań diagnostycznych zespołu Menkesa jest badanie krwi: niski poziom stężenia miedzi oraz ceruloplazminy w surowicy mogą stanowić podstawę do rozpoznania choroby. Ważnym badaniem jest również oznaczenie poziomu katecholamin w osoczu. U 95% chorych, testy genetyczne wskazują na obecność mutacji w genie ASTP7A.

Zespół Menkesa – leczenie

Leczenie zespołu Menkesa polega głównie na łagodzeniu objawów. Wczesna terapia (rozpoczęta przed ukończeniem 2. miesiąca życia) podskórnymi iniekcjami preparatami miedzi może wpływać na poprawę stanu neurologicznego oraz rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka. Jednak leczenie tego typu jest bardzo uciążliwe dla dziecka: wiąże się z codzienną podażą miedzi oraz występowaniem szeregu działań ubocznych. Dlatego terapia w tej formie budzi u wielu specjalistów wątpliwości natury etycznej.

Zespół Menkesa – rokowania

Zespół Menkesa najczęściej ma charakter klasyczny, który charakteryzuje się ostrym przebiegiem i złymi rokowaniami – w tym przypadku chłopcy zwykle umierają przed ukończeniem 5. roku życia. Osoby cierpiące na typ łagodny choroby Menkesa żyją znacznie dłużej, niektóre nawet 50 lat.