Mocz - badanie ogólne

Badanie ogólne moczu jest podstawowym badaniem wykonywanym w celach przesiewowych, diagnostycznych i kontrolnych. Stosowane w diagnostyce chorób nerek i układu moczowego oraz nieprawidłowości przemian metabolicznych organizmu wpływających na skład moczu, zwłaszcza związanych z chorobami wątroby i z cukrzycą; kontrolnie w monitorowaniu chorób przewlekłych nerek, przesiewowo w badaniach okresowych, kwalifikacji do znieczulenia etc. Badanie ogólne moczu pozwala na ocenę parametrów fizycznych: barwy, przejrzystości, ciężaru właściwego, pH oraz wykazanie obecności w próbce:  leukocytów, erytrocytów, bilirubiny, urobilinogenu, glukozy, ketonów, białek i azotynów.  Nieprawidłowe wyniki badania wskazują na ryzyko: zespołu nerczycowego, stanów zapalnych nerek lub zakażenia bakteryjnego dróg moczowych. Obecność leukocytów, erytrocytów lub azotynów w moczu, stwierdzana jest w stanach zapalnych i infekcjach dróg moczowych. Obecność erytrocytów może wskazywać na skazę krwotoczną lub kamicę nerkową. Obecność  glukozy, bilirubiny, ketonów i urobilinogenu stanowi cenną informację o zaburzeniach metabolicznych i fizjologicznych organizmu w cukrzycy, chorobach wątroby, niedokrwistości hemolitycznej oraz zaburzeniach gospodarki lipidowej. 

Podwyższone wartości:Podwyższone wartości białka, erytrocytów, leukocytów występują w stanach zapalnych nerek (m.in. w kłębuszkowym zapaleniu nerek, zespole nerczycowym, nefropatii cukrzycowej);

glukozy w: cukrzycy, hiperglikemii, uszkodzeniu kanalików nerkowych; bilirubiny i urobilinogenu w:  chorobach wątroby, żółtaczce hemolitycznej, zespole Dubina-Johnsona; ketonów w:  cukrzycy, kwasicy ketonowej, biegunce, głodzeniu, zatruciu ciążowym; azotynów w: zakażeniach bakteryjnych dróg moczowych (redukujące azotany); ciężaru właściwego: w przypadku  odwodnienia hipertonicznego, zwiększonego wydalania m.in. kwasu moczowego, białka.

Obniżone wartości: ciężaru właściwego w:  zapaleniach nerek, moczówce prostej, w wyniku stosowania diuretyków; w przypadku raka głowy trzustki, chorobie Gilberta i w zespole Criglera-Najjara.

Wysiłek fizyczny, miesiączka, leki, barwniki spożywcze i farmaceutyczne.
Białka Bence-Jonesa (lekkie łańcuchy immunoglobulin) mogą być niewykrywane przez paski diagnostyczne.
 

Badanie ogólne moczu to jedno z częściej zlecanych, podstawowych badań laboratoryjnych. Podczas tego testu analizowane są liczne parametry moczu – odchylenia w ich zakresie mogą wskazywać na różnego typu choroby układu wydalniczego, moczowego oraz zaburzenia funkcji innych narządów w ludzkim organizmie. W jakich chorobach należy wykonać badanie ogólne moczu, jakie objawy mogą wskazywać na konieczność przeprowadzenia tego testu, jak pobrać próbkę moczu do badania oraz o czym mogą świadczyć poszczególne wyniki?

Badanie ogólne moczu (oznaczane często skrótem „BOM”) to jeden z podstawowych testów laboratoryjnych, który wykorzystywany jest do diagnozowania oraz monitorowania przebiegu różnych stanów chorobowych.

Produkcja moczu w ludzkim organizmie odbywa się w nerkach. Są to niewielkie, parzyste narządy zlokalizowane w jamie brzusznej, w przestrzeni zaotrzewnowej na wysokości ostatnich łuków żebrowych. Mocz powstaje na drodze filtracji krwi w mikroskopijnych strukturach tkanek nerkowych, nazywanych nefronami. Podczas tego procesu dochodzi do eliminacji wielu substancji toksycznych, produktów przemian metabolicznych oraz nadmiaru poszczególnych jonów z organizmu. Dzięki temu nerki są w stanie pośrednio regulować gospodarkę mineralną całego ustroju, usuwać szkodliwe substancje, a także kontrolować ciśnienie tętnicze krwi. W prawidłowych warunkach osoba dorosła oddaje od 600 ml do 2,5 litra moczu na dobę – dokładna ilość zależna jest od wielu dodatkowych czynników. Warto mieć na uwadze, że utrzymujące się wydalanie ilości moczu odbiegających od tego zakresu normy może wskazywać na rozwój niebezpiecznych schorzeń i każdorazowo wymaga konsultacji lekarskiej.

Badanie ogólne moczu ocenia fizyczne, chemiczne i mikroskopowe właściwości moczu. Do właściwości fizykochemicznych moczu zalicza się m.in. kolor, gęstość oraz pH moczu. Ponadto, w skład badania ogólnego moczu wchodzi ocena obecności białek, glukozy, ketonów, bilirubiny, urobilinogenu, leukocytów, erytrocytów oraz innych mikroskopowych elementów osadu moczu. Nieprawidłowości w wymienionych powyżej parametrach mogą wskazywać na różnego typu choroby nerek, układu moczowo-płciowego lub też zaburzenia funkcjonowania poszczególnych narządów. Badanie jest również przydatne w monitorowaniu przebiegu chorób przewlekłych oraz skuteczności wdrożonej terapii określonych schorzeń.

Przeprowadzenie badania ogólnego moczu często wchodzi w skład pakietu badań wykonywanych w celach profilaktycznych, które mają na celu ocenę ogólnego stanu zdrowia danej osoby. Dzięki regularnemu przeprowadzaniu badań kontrolnych (takich jak m.in. omawiane BOM, morfologia krwi żylnej, próby wątrobowe lub też pomiar stężenia kreatyniny we krwi) możliwe jest wczesne wykrycie licznych stanów chorobowych, które przez długi czas mogą rozwijać się w sposób bezobjawowy. Odpowiednio wczesna diagnostyka tych schorzeń pozwala na sprawne wdrożenie odpowiedniego postępowania terapeutycznego, które w wielu przypadkach pozwala na skuteczne zahamowanie postępu choroby oraz minimalizuje ryzyko rozwoju powikłań zdrowotnych. Osobom dorosłym zaleca się przeprowadzanie badań profilaktycznych około raz do roku, przy czym dokładny ich zakres oraz częstotliwość zależne są od indywidualnych uwarunkowań zdrowotnych.

Poza badaniami w celach profilaktycznych, badanie ogólne moczu najczęściej zlecane jest w sytuacji, gdy pacjent doświadcza dolegliwości wskazujących na różnego typu schorzenia układu moczowego. Zalicza się do nich m.in.:

• Ból lub/oraz pieczenie podczas oddawania moczu,
• Uczucie przewlekłego parcia na mocz,
• Uczucie niecałkowitego opróżniania pęcherza,
• Zmiana zabarwienia lub zapachu moczu,
• Pienienie się moczu (często wskazuje na białkomocz),
• Częstomocz (zwiększona częstotliwość oddawania moczu),
• Wielomocz (wzrost objętości oddawanego moczu),
• Nykturia (oddawanie moczu w nocy),
• Ból zlokalizowany w dolnej części pleców,
• Ból okolicy nadłonowej,
• Obrzęki, szczególnie w okolicy kończyn dolnych.

Szczególnie niepokojące jest dodatkowe pojawienie się objawów ogólnych, takich jak gorączka, dreszcze, uczucie rozbicia lub nudności i wymioty. Dolegliwości te mogą wskazywać na rozwój nasilonej infekcji i wymagają pilnej konsultacji lekarskiej. Do lekarza należy zgłosić się także niezwłocznie w przypadku całkowitego zatrzymania moczu. Brak możliwości oddania moczu może w krótkim czasie prowadzić do rozwoju poważnych powikłań zdrowotnych, które stanowią zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia pacjenta.

Jednym z częstszych powodów przeprowadzenia badania ogólnego moczu jest podejrzenie infekcji dróg moczowych, nazywanej także skrótowo ZUM (zakażenie układu moczowego). Choroba ta dotyczy przede wszystkim kobiet. Ta dysproporcja zachorowań wynika z odmiennej budowy anatomicznej układu moczowego – cewka moczowa u kobiet (w porównaniu z narządami męskimi) jest krótsza, przez co istnieje większe ryzyko dostania się mikroorganizmów chorobotwórczych do pęcherza oraz rozwoju zakażenia. W znaczącej większości przypadków choroba ta posiada łagodny przebieg i dość łatwo poddaje się leczeniu z wykorzystaniem poszczególnych grup antybiotyków. Warto jednak pamiętać, że nieleczone zakażenie układu moczowego może prowadzić do rozwoju poważnych powikłań, takich jak m.in. odmiedniczkowe zapalenie nerek. Z tego powodu nigdy nie należy ignorować niepokojących dolegliwości i każdorazowo należy skonsultować je z lekarzem. W określonych przypadkach lekarz może zadecydować o dodatkowym przeprowadzeniu posiewu moczu. Badanie to pozwala na identyfikację gatunków chorobotwórczych bakterii obecnych w moczu oraz ocenę ich stopnia wrażliwości na poszczególne antybiotyki. Dzięki wynikom tego testu lekarz może dobrać leczenie, które będzie najbardziej skuteczne w danym przypadku.

Badanie ogólne moczu przeprowadzane jest także w przypadku podejrzenia chorób nerek. W przypadku zaburzeń funkcjonowania tych narządów może dochodzić do nieprawidłowej filtracji krwi oraz zmian w składzie wydalanego moczu. Choroby nerek mogą rozwijać się przez długi czas w sposób bezobjawowy lub też skąpoobjawowy. Szczególnie uważną obserwację oraz odpowiedzialną profilaktykę tych schorzeń zaleca się osobom, które wykazują czynniki ryzyka do rozwoju różnego typu schorzeń nerek. Do tych czynników zalicza się m.in. przewlekłe nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, występowanie chorób nerek w rodzinie, otyłość, palenie tytoniu oraz różnego typu schorzenia autoimmunologiczne.

Kolejnym, częstym powodem zlecania badania ogólnego moczu jest podejrzenie rozwoju cukrzycy. W przypadku tej choroby we krwi pojawiają się zbyt wysokie stężenia glukozy, które usuwane są przez nerki. Poza znaczącym wzrostem objętości wydalanego moczu pacjent może doświadczać objawów, takich jak nadmierny pragnienie (polidypsja), niezamierzona, znaczna utrata masy ciała, przewlekłe uczucie zmęczenia, uogólnione osłabienie, bóle brzucha czy też mdłości. Poza badaniem ogólnym moczu do uzyskania diagnozy może być konieczne przeprowadzenie dodatkowych testów, takich jak m.in. pomiar stężenia glukozy we krwi na czczo lub też OGTT, czyli doustny test obciążenia glukozą.

Dodatkowo, badanie ogólne moczu może zostać przeprowadzone podczas diagnozowania przyczyn rozwoju żółtaczki, do oceny różnego typu uszkodzeń wątroby, zaburzeń metabolicznych związanych z przetwarzaniem białek oraz jako badanie kontrolne podczas stosowania określonych grup leków.

W wielu przypadkach badanie ogólne moczu zlecane jest jednoczasowo z innymi testami diagnostycznymi, takimi jak m.in. ocena stężeń poszczególnych substancji lub jonów w wydalanym moczu. Przed przeprowadzeniem tego testu warto skonsultować się z lekarzem, który na podstawie historii choroby pacjenta oraz jego indywidualnych uwarunkowań zdrowotnych będzie w stanie zaplanować optymalny pakiet diagnostyczny badań.

Przed przystąpieniem do badania pacjent powinien odpowiednio przygotować się do pobrania próbki moczu. Mocz należy pobrać do specjalnego pojemniczka – są one dostępne w każdej aptece lub też wydawane pacjentom w placówkach zlecających badanie.

W przypadku badania ogólnego moczu najczęściej zaleca się pobranie próbki podczas pierwszej mikcji po obudzeniu się. Przed pobraniem moczu należy dokładnie umyć ręce oraz narządy płciowe, po czym osuszyć je jednorazowym ręcznikiem papierowym. Próbkę moczu należy pobrać z tzw. „środkowego strumienia moczu” – oznacza to, że najpierw należy oddać niewielką ilość moczu do toalety, a następnie pobrać określoną objętość moczu do specjalnego pojemnika. Należy unikać dotykania wnętrza pojemnika, jako że może prowadzić to do zanieczyszczenia próbki oraz uzyskania niewiarygodnych wyników.  Pojemnik należy opisać datą oraz imieniem i nazwiskiem pacjenta. Próbkę moczu należy dostarczyć do laboratorium jak najszybciej. W przypadku przechowywania próbki w temperaturze 2-8 °C możliwe jest wydłużenie czasu od pobrania do 4 godzin.

W przypadku dodatkowych badań moczu mogą występować inne zalecenia, związane m.in. z przyjmowaniem poszczególnych leków lub pobraniem moczu do specjalistycznych pojemników. Informacje na ten temat każdorazowo powinien pacjentowi przekazać lekarz, który zleca wykonanie danego testu diagnostycznego.

W przypadku podejrzenia choroby układu moczowego, wynik badania ogólnego moczu może pomóc w postawieniu diagnozy oraz ustaleniu dalszego planu leczenia. Warto jednak pamiętać, że BOM jest jedynie jednym z narzędzi diagnostycznych, a ostateczna diagnoza powinna być postawiona przez lekarza na podstawie pełnego wywiadu, badania fizykalnego oraz innych badań laboratoryjnych i obrazowych.

W celu interpretacji wyników badania ogólnego moczu należy odnieść otrzymane rezultaty do zakresów referencyjnych poszczególnych parametrów, które umieszczane są na wydawanej pacjentowi dokumentacji. W celu kompleksowej analizy wyników niezbędne jest ich odniesienie do wyników badań dodatkowych, takich jak m.in. poszczególne badania krwi lub wyniki poprzednich badań moczu. Należy także wziąć pod uwagę stosowane przez pacjenta na stałe leki, współwystępujące choroby, dodatkowe uwarunkowania zdrowotne oraz ogólny stan kliniczny danej osoby. W celu odpowiedzialnej, kompleksowej interpretacji rezultatów BOM należy skonsultować się z lekarzem, który będzie w stanie zaplanować dalsze postępowanie diagnostyczno-lecznicze.